درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

موضوع: مقصد رابع/ احوال مفاهیم/ ثمرات فقهی مسأله

ثمرات فقهی مسأله

گفته می شود بحث از تداخل و عدم تداخل اسباب و همینطور بحث از تداخل و عدم تداخل مسبّبات، ثمرات بسیار زیادی در ابواب مختلف فقه دارد که به برخی از این ثمرات اشاره می گردد.

ثمرات فقهی بحث تداخل و عدم تداخل اسباب

ثمره اوّل: تعدد و عدم تعدّد سجده سهو در صورت تعدّد اسباب آن

شیخ طوسی «رحمة الله علیه» در خلاف می فرمایند[1] : «اذا سها ما یوجب سجدتی السهو بانواع مختلفة او متجانسة فی صلاة واحدة، فالاحوط ان نقول علیه لکلّ واحد سجدتا سهو و قال الاوزاعیّ مثل ذلک و قال باقی الفقهاء، لا یلزمه الّا سجدتا السهو دفعةً واحدة، دلیلنا عموم الاخبار الّتی وردت بالامر بسجدتی السهو عند هذه الاشیاء، فمن قال بتداخلها ترک ظاهرها».

محقّق حلّی «رحمة الله علیه» در معتبر، همین فرمایش شیخ طوسی «رحمة الله علیه» را ذکر نموده و می فرمایند[2] : «و قال الاوزاعیّ: یتداخل متجانسها لا مختلفها و قال باقی الفقهاء لا یلزمه الّا سجدتان، لأنّ النبیّ (ص) فی غیر موضعٍ تکلّم ثمّ اتمّ و سجد سجدتی السهو، وجه ما ذکره الشیخ انّ کلّ واحدٍ من تلک الاسباب لو انفرد، اوجب سجدتی السهو، فمع الاجماع یکون کذلک عملاً بمقتضی السبب، لأنّ تداخل الاسباب خلاف الظاهر».

ثمره دوّم: تعدّد و عدم تعدّد کفّاره در صورت صید محرم در حرم

در باب حجّ گفته می شود شخص محرم در صورت صید، باید فدیه دهد، همانطور که هر شخصی در صورت صید در حرم، باید قیمت فدیه را پرداخت نماید نه نفس فدیه را؛ انّما الکلام در باره صید شخصی است که هم محرم است و هم در حرم که آیا بر او لازم است هم فدیه داده و هم قیمت آن را پرداخت نماید یا آنکه این دو سبب، تداخل نموده و احدهما واجب می گردد؟

علّامه «رحمة الله علیه» در قواعد می فرمایند[3] : «علی المحرم فی الحلّ، الفداء و علی المحلّ فی الحرم، القیمة و یجتمعان علی المحرم فی الحرم».

کاشف اللثام «رحمة الله علیه» در مقام استدلال بر فتوای علّامه «رحمة الله علیه» به اجتماع فداء و قیمت می فرمایند[4] : «لعدم تداخل الاسباب بلا دلیل».

به خلاف فاضل نراقی «رحمة الله علیه» در مستند الشیعة که چون قائل به تداخل اسباب هستند، در این خصوص می فرمایند[5] : «لو تخلّل الموجب للسجود، فالحقّ التداخل و کفایة السجدتین للجمیع .... لاصالة تداخل الاسباب کما بیّناها فی موضعه».

ثمره سوّم: تعدّد و عدم تعدّد سجده واجب به تعدّد اسباب

در باب سجده واجب به جهت قرائت آیات سجده دار بحث است که اگر چند سبب جمع شوند، تداخل نموده و یک سجده کافی از جمیع خواهد بود یا خیر؟

مرحوم شهید در کتاب ذکری می فرمایند[6] : «تعدّد السجدة بتعدّد السبب، سواء تخلّل السجود او لا، لقیام السبب و اصالة عدم التداخل».

ثمره[7] چهارم: تعدّد و عدم تعدّد نماز آیات در صورت تعدّد آیات

در باب نماز آیات بحث می شود اگر چند مورد از آیات، اجتماع نمایند، آیا اسباب، تداخل نموده و جامع آنها مؤثّر در یک وجوب نسبت به نماز آیات است و یا آنکه هر کدام، اقتضای یک وجوب جداگانه برای نماز آیات دارد؟

محقّق قمّی «رحمة الله علیه» در غنائم با استناد به قاعده تعدم تداخل اسباب، قائل به تعدّد نماز آیات می شوند ولی محقّق نراقی «رحمة الله علیه» که قائل به تداخل هستند در مستند الشیعة می فرمایند[8] : «و یحتمل قریباً جواز التداخل، فیکتفی بصلاة واحدة للجمیع لما ثبت عندنا من اصالة تداخل الاسباب».

ثمرات فقهی بحث تداخل و عدم تداخل مسبّبات

ثمره اوّل: کفایة و عدم کفایت تکبیر واحد از تکبیرة الاحرام و تکبیر رکوع

شهید اوّل «رحمة الله علیه» در ذکری در خصوص اینکه آیا قصد افتتاح در تحقّق تکبیرة الاحرام معتبر است یا خیر؟ می فرمایند[9] : «یشترط القصد الی الافتتاح، فلو قصد به تکبیر الرکوع او لم یقصد احدهما، بطل و لو قصدهما معاً کما فی المأموم، فالاجزاء مذهب ابن الجنید و الشیخ فی الخلاف محتجّاً باجماعنا و رواه معاویة بن شریح عن الصادق: «اذا جاء الرجل مبادراً و الامام راکع، اجزأته تکبیرة واحدة لدخوله فی الصلاة و الرکوع» و یمکن حمل کلام الشیخ و الروایة علی انّ المراد، سقوط تکبیر الرکوع هنا و یکون له ثوابه، لاتیانه بصورة التکبیر عند الرکوع، لا علی انّ المصلّی قصدهما معاًف لأنّ الفعل الواحد لا یکون له جهتا وجوبٍ و ندب، و لو قلنا بوجوب تکبیرة الرکوع کما یجیء و قد صرّح به الشیخ هنا فی الخلاف، لم تجز الواحدة، لأنّ تداخل المسبّبات مع اختلاف الاسباب خلاف الاصل و کذا لو نذر تکبیرة الرکوع، لم تجز الواحدة».

ثمره دوّم: تعدّد و عدم تعدّد دیات به تعدّد جنایات

علّامه «رحمة الله علیه» در ارشاد می فرمایند[10] : «و مع تعدّد الجنایات تتعدّد الدیات». محقّق اردبیلی «رحمة الله علیه» در مجمع الفائدة و البرهان در مقام شرح این فرمایش علّامه «رحمة الله علیه» می فرمایند[11] : «دلیل تعدّد الدیات و الارش بتعدّد الجنایات و ان کان الجانی واحداً، ظاهرٌ ممّا تقدّم، فإنّ تعدّد الاسباب، یوجب تعدّد المسبّبات الّا ان یستثنی بدلیل».