درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

موضوع: مقصد ثالث / مفاهیم/ مفهوم حصر

ادامه مطلب سوّم: مفهوم حصر

بیان شد که بررسی وجود یا عدم وجود معیار دلالت بر مفهوم در جملات ترکیبیّه ای که در آیات و روایات به عنوان جملات مفید حصر معرّفی می شوند در دو مقام باید پی گیری شود: اوّلاً از نگاه کبروی مورد بحث قرار گرفته و بررسی شود آیا جمله ای که بالمنطوق به ادوات حصر، مفید حصر می باشد، از معیار و ملاک لازم در عقد الوضع و عقد الحمل برای دلالت بر مفهوم برخوردار است یا خیر؟ و اگر برخوردار است، آیا بالاطلاق دلالت بر مفهوم داشته و سنخ الحکم در آن، از اطلاق و مقدّمات حکمت استفاده می شود و یا بالوضع دلالت دارد؟ و ثانیاً از نگاه صغروی مورد بحث قرار گرفته و بررسی شود آیا این جملات، اساساً مفید حصر منطوقی هستند تا در مورد دلالت آنها بر مفهوم بحث شود یا خیر؟

بحث در مقام اوّل، یعنی بحث کبروی بود و گذشت که نسبت به اصل دلالت جملات ترکیبیّه حصریّه بر انتفاء الحکم عند انتفاء القید، اتّفاق نظر وجود دارد و اختلاف علماء در آن است که آیا این دلالت منطوقی است و یا آنکه مفهومی باشد و همانطور که گذشت، هیچ گونه ثمره عملیّه ای بر این اختلاف، بار نمی گردد. در ادامه به بررسی برخورداری یا عدم برخورداری جملات ترکیبیّه حصریّه از معیار دلالت بر مفهوم به لحاظ عقد الوضع و عقد الحمل پرداخته و بیان خواهد شد آیا این دلالت بر اراده سنخ الحکم، وضعی می باشد و یا اطلاقی و به لحاظ مقدّمات حکمت.

ادامه مقام اوّل: بحث کبروی

روشن شد که که معیار دلالت جملات ترکیبیّه بر انتفاء سنخ الحکم عند انتفاء الوصف، دو شرط دارد: یکی در عقد الوضع به اینکه قید، قید تحدیدی برای ثبوت حکم برای موضوع باشد، نه قید موضوع ساز و یکی در عقد الحمل به اینکه مراد از حکم در عقد الحمل، سنخ الحکم باشد نه شخص الحکم.

در مورد تحقّق شرط اوّل در جملات ترکیبیّه حصریّه همچون «إنّما الاعمال بالنیّات»[1] ، «لا صلاة الّا بفاتحة الکتاب» و یا ﴿إنّما الصدقات للفقراء﴾[2] ، گفته می شود جملات حصریّه، همانند جملات غائیّه هیچ گونه دلالتی بر این مطلب نداشته و اینکه آیا قید حصری مثل نیّت، فقر و یا فاتحة الکتاب در مثال های مذکور، قید برای موضوع یعنی اعمال، صدقات و صلاة است به گونه ای که قید حصری، جزئی از موضوع محسوب بشود و یا آنکه قید برای حکم یعنی صحّت و وجوب، نیازمند قرینه بوده و خود ادوات حصر، ظهور در هیچکدام ندارند، همانطور که در جملات غائیّه مثل ﴿أتمّوا الصیام الی اللیل﴾[3] ، اینکه غایت یعنی «اللیل»، قید برای موضوع یعنی صیام باشد و یا آنکه قید برای حکم یعنی وجوب باشد، نیازمند قرینه بوده و ادوات غایت، ظهور در هیچکدام نداشتند.

و امّا در مورد تحقّق شرط دوّم در این جملات حصریّه گفته می شود به نظر می رسد اثبات ظهور این جملات در اراده سنخ الحکم، از دو طریق امکان پذیر می باشد:

یکی از طریق ظهور اطلاقی عقد الحمل و استفاده از مقدّمات حکمت به همان بیانی که در قضیّه شرطیّه توضیح داده شد، ولی این طریق تنها در مورادی محقّق می شود که عقد الحمل، به صورت ظاهری مشتمل بر حکم باشد نه از جهت دلالت سیاقی و تقدیر، مثلاً مولی بفرماید: «إنّما یجب القضاء فی الفرض» یا «إنّما أمرتم أن تعتزلوا مجامعتهنّ إذا حضن‌»[4] ، ولی اکثر جملات حصریّه به این صورت نیستند؛

و دیگری از طریق ظهور حالی و سیاقی عقد الحمل به این بیان که مراد از حکم مقیّد به قید حصری، یا شخص حکم است یعنی حکم مجعول برای موضوع از جهت ثبوت این قید مثل وجوب اعطاء صدقه به اشخاص به جهت فقر آنها، ولی اراده شخص الحکم از جمله وصفیّه مثل یجب الصدقات للفقراء، بدون ذکر ادات حصر نیز دانسته می شد و لازمه این مطلب آن خواهد بود که ذکر ادات حصر، نهایتاً مفید تأکید باشد؛ و یا آنکه مراد، سنخ الحکم است یعنی حکم مجعول برای موضوع چه از جهت ثبوت این قید و چه از هر جهت دیگری مثل وجوب اعطاء صدقه به فقراء، چه این وجوب، ناشی از فقر آنها باشد و چه ناشی از سایر جهات که در این صورت ادات حصر، تأکیدی نبوده و معنای مستقلّ خواهد داشت و از آنجا که تأکیدی بودن قیود، خلاف اصل می باشد، سیاق جملات ترکیبیّه حصریّه مقتضی رجوع قید حصری به سنخ الحکم خواهد بود.