درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

موضوع: مقصد ثالث / مفاهیم/ مفهوم غایت

ادامه مطلب سوّم: مفهوم غایت

بیان شد که بحث در مفهوم غایت از آن است که آیا غایت در جملات غائیّه، قید حکم است تا دلالت بر مفهوم یعنی انتفاء سنخ الحکم از موضوع نسبت به ما بعد غایت داشته باشد و یا قید موضوع بوده و صرفاً دلالت بر انتفاء شخص الحکم مربوط به آن موضوع نسبت به ما بعد غایت، آن هم از باب سالبه به انتفاء موضوع دارد و نسبت به ثبوت یا انتفاء سنخ الحکم برای ما بعد غایت، ساکت می باشد.

در گذشته اقوال اندیشمندان اهل سنّت و اندیشمندان امامیّه مطرح گردید. تحقیق مطلب متوقّف بر آن است که بحث در دو مقام پی گیری شود: یکی مقام ثبوت یعنی اینکه بررسی گردد غایت در مقام ثبوت، در چه صورتی مفهوم داشته و در چه صورت یا صوری مفهوم ندارد؛ و دیگری مقام اثبات یعنی آنکه بررسی گردد آیا جمله غائیّه ظهور در آن صورتی دارد که بر اساس آن، مفهوم برای غایت ثابت است و یا ظهور در صورت و یا صوری دارد که بر اساس آنها مفهوم برای غایت ثابت نیست و یا ظهور در هیچکدام از این صورت ها نداشته و مجمل می باشد. در ادامه به بررسی مقام ثبوت خواهیم پرداخت.

مقام ثبوت

گفته می شود در مباحث مقدّماتی بحث مفاهیم و در مقام تعیین ملاک دلالت جمله ترکیبیّه بر مفهوم بیان شد[1] برای دلالت جمله ترکیبیّه مقیّده انشائیّه بر مفهوم، چند امر باید محرز گردد:

یکی اینکه عقد الحمل در منطوق جمله، سنخ الحکم باشد نه شخص الحکم، دوّم آنکه قید مذکور، از قیود موضوعیّه و داخل در موضوع حکم نباشد و سوّم آنکه قید مذکور، از قیود تحدیدیّه و تعلیقیّه باشد.

بر اساس این معیار، در جملات غائیّه نه می توان به حسب مقام ثبوت، وجود مفهوم برای این جملات را به نحو کلّی نفی نمود چنانچه سیّد مرتضی «رحمة الله علیه» قائل شده بودند، نه می توان به نحو کلّی اثبات نمود چنانچه محقّق حلّی و اکثر محقّقین «رحمة الله علیهم اجمعین» قائل شده بودند و نه می توان تفصیل داده و گفت اگر غایت قید موضوع یا متعلّق باشد، مفهوم ندارد و اگر قید حکم باشد، مفهوم دارد چنانچه محقّق خراسانی و محقّق خویی «رحمة الله علیهما» قائل شده بودند، زیرا اگرچه این تفصیل در طرف اوّل یعنی قید موضوع و متعلّق، صحیح می باشد، ولی در طرف دوّم یعنی قید حکم باطلاقه قابل پذیرش نیست، چون اگر غایت، قید برای جعل حکم باشد، نه سنخ حکم مجعول یا آنکه قید برای حکم شخصی مجعول باشد، در هر دو صورت با انتفاء قید، یا اصل جعل به نحو اخباری منتفی می شود و یا شخص حکم منتفی می گردد و دلالت بر مفهوم مصطلح به معنای انتفاء سنخ حکم مجعول عند انتفاء القید نخواهد داشت؛

بلکه نظریّه صحیح در مقام ثبوت، نظریّه محقّق عراقی و محقّق نائینی «رحمة الله علیهما» می باشد که قائل شده بودند اگر غایت در جمله غائیّه، قید برای نسبت حکمیّه باشد مثل وجوب صوم در «صُم حَتّی تُصبِحَ شَیخاً»، دلالت بر مفهوم خواهد داشت و در غیر این صورت، دلالت بر مفهوم نخواهد داشت، چه قید برای موضوع باشد مثل شستن تا مرفق ﴿فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الی المرافق﴾[2] ، چه قید برای متعلّق باشد مثل اتمام صوم در «اتمّوا الصیام الی اللیل» و چه قید برای محمول و حکم مستفاد از مادّه به نحو افرادی و شخص الحکم مثل وجوب تا شب در «الصوم واجبٌ الی اللیل».

دلیل بر صحّت این نظریّه آن است که:

در صورت اوّل یعنی صورتی که غایت، قید برای نسبت حکمیّه باشد، نسبت حکمیّه معنایی حرفی است که یا برای معنای عامّ وضع شده است و یا اطلاق داشته و خصوصیّت طرفین نسبت، داخل در موضوعٌ له و معنای آن نیستند و لذا منطوقاً دلالت دارد بر اینکه سنخ الحکم مقیّد به غایت می باشد و بالتالی مفهوماً دلالت خواهد داشت بر انتفاء سنخ الحکم به انتفاء غایت و هذا هو المفهوم؛ ولی در صورت دوّم و سوّم یعنی صورتی که غایت، قید موضوع یا متعلّق موضوع باشد، مفاد جمله غائیّه نهایتاً ثبوت وجوب برای موضوع مقیّد به این غایت به نحو طبیعت مهمله است و با ثبوت فرد دیگری مثل همین حکم برای این موضوع یا متعلّق در غیر مورد قید و غایت، منافاتی ندارد، همانطور که در جملات وصفیّه و لقبیّه اینطور بود؛

همچنین در صورت چهارم یعنی صورتی که غایت، قید برای محمول و حکم باشد نیز جمله غائیّه دلالت بر مفهوم ندارد، زیرا در این صورت، حکم مذکور در قضیّه، مقیّد به خصوصیّت غایت شده و منطوق، واجب تا شب را برای صوم ثابت می کند و این حکمی خاصّ است و نهایتاً با انتفاء خصوصیّت منتفی می گردد و با پایان روز، وجوب تا شب از میان می رود، در نتیجه این جمله نهایتاً دلالت بر انتفاء شخص الحکم عند انتفاء الغایة دارد و این منافاتی با ثبوت شخص حکم دیگری برای موضوع در ما بعد غایت نخواهد داشت در حالی که در گذشته روشن شد که مفهوم، انتفاء سنخ الحکم عند انتفاء القید است، نه انتفاء شخص الحکم.