درس خارج فقه استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: حج/استطاعت /ادامه بحث در مقام دوم از فرع چهارم

علی الظاهر در اصل وجوب قضا فی الجمله بعد از مرگ شخص معذور اشکالی نیست به دلیل اینکه قضا تابع ادا است و وقتی فرض کنیم این شخص قبل از فوت مستطیع شده و ادا حج بر او واجب گشته غایة الامر متعذّر از انجام آن بالمباشره می‌باشد و با این تعذّر، اصل وجوب ادا حج ثابت نمی‌شود طبعاً قضا آن عمل در صورت عدم ادا بعد از مرگ واجب خواهد بود و مجرد عدم تمکّن از استنابه هم موجب سقوط قضا نخواهد شد.

بحث و سخن در این است که آیا قضا این عمل از جانب این شخص به نحو مطلق واجب می‌باشد چه فردی باشد که حج بر عهده او مستقر شده و بعد معذور گشته و متمکّن از استنابه نیست و چه فردی باشد که حج بر عهده او مستقر نشده و مستطیع شده، عذر و عدم تمکّن به سراغ او آمده است و یا اینکه در این مسأله باید تفصیل داد و گفت چنانچه این شخص من استقر علیه الحج است قضا بعد از مرگش از جانب او واجب است و چنانچه من لم یستقر علیه الحج است قضا از جانب او واجب نیست.

ظاهر کلام حضرت امام در متن تحریر آن است که قضا این حج واجب است مطلقا «و لو لم يتمكن من الاستنابة سقط الوجوب و قضي عنه».

اما سید محقق یزدی می‌فرماید: «و حينئذ فيجب القضاء عنه بعد موته إن كان مستقرا عليه و لا يجب مع عدم الاستقرار.»[1]

سید محقق خوئی هم با سید محقق یزدی هم نظر است[2] [3] و ظاهر فرمایش حضرت امام در حاشیه عروه هم همین نظر است چون تعلیقه‌ای بر کلام صاحب عروه در این قسمت ندارد.

علی الظاهر مستند فرمایش حضرت امام در مانحن فیه و متن تحریر مبنی بر وجوب قضا حتی در صورت عدم استقرار عبارت است از اطلاق نصوص و روایاتی که پیرامون قضا حج بر کسی که در حال حیاط حج را ادا نکرده است.

روایت اول: صحیحه معاویة بن عمار. «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ عَنِ‌ الرَّجُلِ يَمُوتُ وَ لَمْ يَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ وَ يَتْرُكُ مَالًا؟ قَالَ: عَلَيْهِ أَنْ يُحِجَّ مِنْ مَالِهِ رَجُلًا صَرُورَةً لَا مَالَ لَهُ.»[4]

روایت دوم: معتبره سماعة بن مهران. «وَ عَنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى وَ زُرْعَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ عَنِ الرَّجُلِ يَمُوتُ وَ لَمْ يَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ وَ لَمْ يُوصِ بِهَا وَ هُوَ مُوسِرٌ؟ فَقَالَ: يُحَجُّ عَنْهُ مِنْ صُلْبِ مَالِهِ لَا يَجُوزُ غَيْرُ ذَلِكَ.»[5]

روایت سوم: صحیحه معاویة بن عمار. «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي‌عَبْدِاللَّهِ فِي رَجُلٍ تُوُفِّيَ وَ أَوْصَى أَنْ يُحَجَّ عَنْهُ، قَالَ: إِنْ كَانَ صَرُورَةً فَمِنْ جَمِيعِ الْمَالِ إِنَّهُ بِمَنْزِلَةِ الدَّيْنِ الْوَاجِبِ وَ إِنْ كَانَ قَدْ حَجَّ فَمِنْ ثُلُثِهِ ... .»[6]

روایت چهارم: صحیحه حلبی. «وَ عَنْهُ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ فِي حَدِيثٍ قَالَ: يُقْضَى عَنِ الرَّجُلِ حَجَّةُ الْإِسْلَامِ مِنْ جَمِيعِ مَالِهِ.»[7]

روایت پنجم: صحیحه محمد بن مسلم. «وَ عَنْهُ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَنْ رَجُلٍ مَاتَ وَ لَمْ يَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ يُحَجُّ عَنْهُ؟ قَالَ: نَعَمْ.»[8]

روایت ششم: معتبره رفاعه. «وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ رِفَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ عَنِ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ يَمُوتَانِ وَ لَمْ يَحُجَّا أَ يُقْضَى عَنْهُمَا حَجَّةُ الْإِسْلَامِ؟ قَالَ: نَعَمْ.»[9]