درس خارج فقه استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

موضوع: كتاب الحج/القول فی النیابة /مسأله2

(مسألة 2): يشترط في المنوب عنه الإسلام، فلايصحّ من الكافر. نعم لو فرض انتفاعه به بنحو إهداء الثواب، فلايبعد جواز الاستئجار لذلك. ولو مات مستطيعاً لايجب على‌ وارثه المسلم الاستئجار عنه. ويشترط كونه ميّتاً أو حيّاًعاجزاً في الحجّ الواجب. ولايشترط فيه البلوغ والعقل، فلو استقرّ على المجنون حال إفاقته ثمّ مات مجنوناً يجب الاستئجار عنه. ولا المماثلة بين النائب والمنوب عنه في الذكورة والانوثة، وتصحّ استنابة الصرورة؛ رجلًا كان أو امرأة عن رجل أو امرأة[1] .

در ادامه بحث از شرایط منوب عنه سومین شرطی که مطرح می شود این است که آیا در منوب عنه بلوغ و عقل معتبر است؟ طوری که اگر منوب عنه صبی و یا مجنون باشد و حج بر عهده ی او ثابت شده باشد آیا نیابت از این دو توسط شخص بالغ و عاقل صحیح است یا خیر؟

حضرت امام می فرمایند : ولايشترط فيه البلوغ والعقل، فلو استقرّ على المجنون حال إفاقته ثمّ مات مجنوناً يجب الاستئجار عنه[2] .

دلیل صحت نیابت از صبی

دلیل صحت نیابت از صبی آن است که عبادات صبی مشروع است ولذا انجام حج برای صبی مستحب می باشد و هیچ مانعی از نیابت کردن از صبی وجود ندارد و ادعای انصراف ادله ی نیابت به منوب عنه بالغ، ادعایی بلادلیل است.

رد و جواب

مگر اینکه همانطوری که در گذشته بیان شد بگوییم ادله ای که دلالت بر مشروعیت نیابت دارد نهایت چیزی را که دلالت می کنند اصل مشروعیت نیابت در حج است و نسبت به شرایط معتبر در نائب و منوب عنه ساکت بوده و اطلاق ندارند که در این صورت برای اثبات صحت نیابت از صبی تنها باید به اطلاق ادله ای استناد نمود که دلالت دارند بر مشروعیت عبادات صبی و دلالت دارند بر استحباب اعمال عبادی برای صبی به این معنا که بگوییم ادله ای که دلالت بر استحباب اعمال عبادی برای صبی دارد ادله ای است که وقوع اعمال عبادی از صبی را چه به صورت نیابی و چه به صورت مباشرتی دلالت می کند .

اللهم الا ان یقال که این ادله هم اگرچه دلالت بر استحباب انجام عمل عبادی برای صبی دارند لکن عاری از اطلاقی است که شامل انجام عمل به صورت نیابی شوند . و بلکه اطلاق این ادله دلالت بر لزوم انجام عمل عبادی توسط خود صبی بالمباشرة دارند و اساسا نیابت از اشخاص در اعمال عبادی خلاف قاعده می باشد . لذا استناد به این ادله برای اثبات جواز نیابت از صبی محل اشکال است.

و ممکن است برای اثبات مشروعیت نیابت از صبی به روایاتی استناد شود که دلالت دارند بر اینکه ولی فرزند خود را احجاج نموده و در بعضی اعمالی که برای صبی امکان انجامش در حج میسر نیست نیابت بکند با این توضیح که وقتی نیابت ولی از صبی در بعضی از اعمال که توان انجام آن ها را ندارد صحیح باشد به دلیل اینکه هیچ خصوصیتی در این اعمال وجود ندارد با الغاء خصوصیت می توان نتیجه گرفت که حتی اگر صبی قادر بر انجام کل عمل نبود شخص دیگری می تواند از جانب از او و به نیابت از او در مقام انجام عمل حج برآید و آن را انجام بدهد.

لذا مهمترین دلیل و بلکه تنها دلیلی که می تواند مستند صحت نیابت از منوب عنه صبی باشد همین دلیل صحت احجاج ولی نسبت به صبی و نیابت از او در بعضی از اعمال است.

دلیل عدم اعتبار عقل

مستند عدم اعتبار عقل این است که تمام ملاک در صحت نیابت آن است که عمل قابل نیابت باشد و عمل زمانی قابل نیابت است که بر ذمه ی شخص منوب عنه مستقر شده باشد و فرض این است که منوب عنه اگرچه در حال حاضر مجنون است ولی در گذشته عاقل بوده و در زمان عاقل بودن حج بر عهده ی او مستقر شده است و لذا قضاء آن حج بر آن شخص در زمانی که عاقل بوده است ثابت بود و بروز جنون رافع عملی که بر عهده ی او مستقر می باشد میست لذا ادله ای که دلالت بر صحت نیابت در حج دارند شامل نیابت از فردی که حج بر عهده ی او مستقر شده است هرچند بعدا جنون بر او عارض شده باشد می شود و مانعی از آن وجود ندارد.