درس خارج فقه استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: كتاب الحج/القول فی النیابة /مسأله1

وهي تصحّ عن الميّت مطلقاً، وعن الحيّ في المندوب وبعض صور الواجب.

(مسألة 1): يشترط في النائب امور: الأوّل: البلوغ على الأحوط؛ من غير فرق بين الإجاري والتبرّعي بإذن الوليّ أو لا، وفي صحّتها في المندوب تأمّل. الثاني: العقل، فلا تصحّ من المجنون ولو أدوارياً في دور جنونه، ولابأس بنيابة السفيه. الثالث: الإيمان. الرابع: الوثوق بإتيانه، وأمّا بعد إحراز ذلك فلايعتبر الوثوق بإتيانه صحيحاً، فلو علم بإتيانه وشكّ في أنّه يأتي به صحيحاً، صحّت الاستنابة ولو قبل العمل على الظاهر، والأحوط اعتبار الوثوق بالصحّة في هذه الصورة. الخامس: معرفته بأفعال الحج وأحكامه ولو بإرشاد معلّم حال كلّ عمل. السادس: عدم اشتغال ذمّته بحجّ واجب عليه في ذلك العامّ كما مرّ. السابع: أن لايكون معذوراً في ترك بعض الأعمال. والاكتفاء بتبرّعه- أيضاً مشكل[1] .

در جلسه قبل بیان شد که اگرچه اصل نیابت یک شخص از شخصی دیگر علی خلاف القاعده است به دلیل اینکه اصل ، عدم کفایت عمل احدی از شخص دیگر است الا اذا دل دلیلٌ علی کفایة عمل شخصٍ عن شخصٍ آخر . لکن در باب حج صحت نیابت از میت و همین طور صحت نیابت در حج مندوب از کسی که زنده است و صحت نیابت در حج واجب در بعضی از صور از شخص زنده محرز ، مستدل و متفق علیه است.

لذا اصل نیابت کسی از کسی که حج بر عهده ی او ثابت شده است امری مفروغ عنه است. انما الکلام در شرایطی است که هم برای نائب و هم برای منوب عنه معتبر است.

در خصوص شرایط معتبر در نائب حضرت امام اولین مسئله را اختصاص به شرایط نائب داده اند و می فرمایند : يشترط في النائب امور: الأوّل: البلوغ على الأحوط؛ من غير فرق بين الإجاري والتبرّعي بإذن الوليّ أو لا، وفي صحّتها في المندوب تأمّل.

در تحلیل مسئله بیان شد غیر بالغ دو گروه هستند :

اول : کسانی که صبی غیر ممیز می باشند.

دوم : کسانی که صبی ممیز هستند.

شکی نیست که نیابت صبی غیر ممیز صحیح نیست و دلیل بر عدم صحت نیابت او آن است که او قصد عمل را نمی تواند بکند و ملتفت به اینکه چه می کند نیست لذا آنچه از او واقع می شود به عنوان عبادت شناخته نمی شود.

و اما در صبی ممیز یعنی کسی که به بلوغ شرعی نرسیده لکن خوب را از بد را تمیز داده و اعمال یک عبادت را درک می کند و نسبت به آنچه انجام می دهد التفاتی دارد و می داند این عمل عبادت خداست. آیا نیابت صحیح است و می تواند او نائب واقع شود یا خیر؟

نظر تعدادی از فقها و بلکه مشهور میان فقها این است که صبی گرچه ممیز باشد چنانچه به بلوغ شرعی نرسیده باشد توان نیابت ندارد .

برای اثبات عدم صحت نیابت صبی ممیز به ادله ای استناد شده است دو دلیل در جلسه گذشته مطرح شد و مورد مناقشه قرار گرفتند.

دلیل سوم

این دلیل نیاز به ذکر یک مقدمه دارد :

مقدمه : آیا ادله ای که دلالت بر صحت استنابه در حج دارد شامل صبی می شود یا نمی شود؟

چنانچه ثابت شد که ادله استنابه در حج شامل صبی نمی شود چه بگوییم که اطلاق این ادله شامل صبی نمی شود یعنی اطلاق این ادله را نفی کنیم .چه بگوییم که این ادله اگرچه فی نفسه اطلاق دارند لکن منصرف در غیر بالغ هستند.

برای اثبات عدم صحت استنابه صبی ممیز می توان استدلال به این دلیل کرد که بگوییم اشتغال ذمه منوب عنه مثل کسی که حج بر عهده او بوده و از دنیا رفته یا حج بر عهده ی او می باشد ولی متمکن از انجام حج تا آخر عمر نیست.

اشتغال ذمه این شخص به انجام عمل حج یقینی است.

بعد از اینکه صبی اقدام به نیابت از جانب او می کند شک می کنیم که آیا با عمل نیابی صادر از صبی ممیز ذمه ی او برئ شد یا خیر؟

اشتغال یقینی مقتضی فراغ یقینی است.

و در ما نحن فیه فراغ یقینی حاصل نشده نتیجه می گیریم عمل نائب در ما نحن فیه مجزی از عمل منوب عنه نیست.

دلیل اول و دوم دلیل اماره ای بود برای اثبات عدم صحت نیابت صبی ممیز ولی دلیل سوم دلیل اصل عملی است.

( تفاوت اماره با اصل :

اماره عبارت است از آنچه که کاشف از احکام واقعی است به کشف تعبدی. و به تعبیری دیگر اماره همیشه آینه نماست. آینه ی نشان دادن حکم واقعی است تعبدا نه واقعا.

اما اصل عملی تبیین کننده وظیفه عملیه اشخاص در مقام تحیر و عدم دسترسی به کاشف از واقعی می باشد چه تعبدی باشد و چه واقعی

کشف دو نوع است :

کشف واقعی : آن است که مثلا در محضر امام هستیم و امام بفرمایند که یجب علیک فلان آنچه امام می فرمایند و ما از زبان مبارک ایشان می شنویم در اینجا کشف واقعی است و در غیر این صورت کشف تعبدی است.

کشف تعبدی : کشفی است که چون شارع فلان حکم را کاشف قرار داده ما آن را کشف می کنیم. مثل خبر واحد که با وجود اینکه مفید ظن است ولی شارع آن را حجت و کاشف از حکم شرعی قرار داده است. و آن را آینه واقع قرار داده است. )