درس خارج فقه استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /مسأله58

(مسألة 58): الأقوى‌ وجوب الاستئجار عن الميّت من أقرب المواقيت إلى‌ مكّة إن أمكن، وإلّا فمن الأقرب إليه فالأقرب، والأحوط الاستئجار من البلد مع سعة المال، وإلّا فمن الأقرب إليه فالأقرب، لكن لا يُحسب الزائد على‌ اجرة الميقاتيّة على‌ صغار الورثة، ولو أوصى‌ بالبلدي يجب، ويُحسب الزائد على‌ اجرة الميقاتيّة من الثلث، ولو أوصى‌ ولم يعيّن شيئاً كفت الميقاتيّة، إلّاإذا كان هناك انصراف إلى البلديّة، أو قامت قرينة على‌ إرادتها، فحينئذٍ تكون الزيادة على‌ الميقاتيّة من الثلث، ولو زاد على الميقاتيّة ونقص عن البلديّة، يستأجر من الأقرب إلى‌ بلده فالأقرب على الأحوط، ولو لم يمكن الاستئجار إلّامن البلد وجب، وجميع مصرفه من الأصل[1] .

بحث در باره بررسی روایات هفتگانه ای بود که در مقام اثبات لزوم حج بلدی از جانب میت مورد استناد قرار گرفته بود. این روایات مورد از جهت سندی بررسی قرار گرفت و در ادامه دلالت چهار روایت بررسی شد.

روایت پنجم: صحیحه برید عجلی ؛ عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ‌ رَجُلٍ‌ اسْتَوْدَعَنِي‌ مَالًا فَهَلَكَ وَ لَيْسَ لِوُلْدِهِ شَيْ‌ءٌ وَ لَمْ يَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ قَالَ حُجَّ عَنْهُ وَ مَا فَضَلَ فَأَعْطِهِمْ.[2]

این روایت صریح در این است که حج از بلد از اصل مال باید خارج شود چون خطاب به شخصی است که مال به او داده شده است و او در همان شهری زندگی می کند که میت از دنیا رفته است .

جواب: این صحیحه نهایت چیزی را که دلالت دارد این است که وظیفه ودعی را مبنی بر لزوم انجام حج از جانب میت بالمباشره یا تسبیباً معین می کند و امام می خواهد بفرماید هرچند ولد او مالی ندارند حق نداری قبل از اینکه حج او را انجام دهی به ورثه او مال را بپردازی مگر اینکه از مصارف حج چیزی اضافه بیاید. ولی هیچ نظری ندارد به اینکه حج از میقات انجام بگیرد یا غیر آن . هر چند ودعی در شهری زندگی می کند که که میت از دنیا رفته است و مورد خطاب امام قرار گرفته است اما زندگی کردن او در آن شهر، محل گرفتن نائب را تعیین نمی کند . لذا این روایت حج بلدی را دلالت ندارد .

روایت ششم: این روایت راجع به مردی سوال شده بود که وصیت کرده است حجة الاسلام را از جانب او انجام بگیرد ولی ما ترک او فقط پنجاه درهم است و ظاهر سوال می رساند که کفاف نمی کند که از شهرش حجی انجام بگیرد . امام علیه السلام فرمود قَالَ يُحَجُّ عَنْهُ مِنْ بَعْضِ الْأَوْقَاتِ الَّتِي وَقَّتَهَا رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ قُرْبٍ[3] .

مفهومش روایت این است که اگر بیشتر از پنجاه درهم بود و به اندازه هم بود باید از شهر خودش برایش حج انجام بدهید .

جواب: نهایت چیزی را که سوال سائل دلالت دارد این است که گویا علی بن رئاب معتقد است چنانچه ترکه میت وافی باشد می شود حج بلدی از شهر انجام بگیرد و اما اینکه لازم است حج بلدی از شهر انجام بگیرد. به نظر می رسد این روایت دلالت بر آن ندارد. به تعبیری دیگر: سوال سائل یعنی علی بن رئاب اشعار به این دارد که اگر ترکه میت وافی باشد از همین شهر می شود برا او حجی گرفت ولی اینکه باید از این شهر حتما حج را برای او نیابت کنند از این روایت استفاده نمی شود .

مضاف بر اینکه می توان گفت مورد روایت وصیت به حج است و وصیت به حج در یک شهر انصراف به وصیت به حج در همان شهر را دارد . به این دلیل امام فرموده اند که اگر ترکه او وافی است طبق وصیت باید از شهر خودش کسی را نائب کرد و اگر وافی نیست از میقات آن را انجام دهند .

لذا روایت از مانحن فیه که فرض این است که هیچ وصیتی در کار نیست خارج است .

روایت هفتم: در روایت هفتم که می فرماید: فِي‌ رَجُلٍ‌ أُوصِيَ‌ بِحَجَّةٍ فَلَمْ تَكْفِهِ مِنَ الْكُوفَةِ إِنَّهَا تُجْزِئُ حَجَّتُهُ مِنْ دُونِ الْوَقْتِ‌[4] . همان پاسخی داده می شود که از روایت گذشته داده شد به این معنا که اولا چه بسا بگوییم این روایت ظهور در تعیین مال معینی برای انجام حج دارد و ثانیا اگر هم بگوییم ظهور در تعیین مال معین ندارد حداقل انصراف به حج بلدی دارد از جهت اینکه غالباً در وصیت مال بخصوص جهت انجام حج معین می شود و خود آن مال اشعار به این دارد که حج باید بلدی باشد .

فالحاصل: ان الاقوی عندنا کفایة الاستیجار عن المیت من اقرب المواقیت الی مکه ان امکن و المراد من الاقربیة هو الاقربیة بحسب کلفة الحج لا الاقربیة المکانیه . اقوی به نظر ما این است که استیجار از میت از اقرب مواقیت به مکه کفایت می کند و منظور از اقربیت آن جایی است که هزینه اش کمتر است نه اینکه مکانش نزدیکتر است .

در کلام حضرت امام تعبیر الأقوى‌ وجوب الاستئجار بود و ما به جای آن الاقوی کفایة الاستیجار را آوردیم و دلیلش این است که مستفاد از ادله آن است که حج غیر بلدی کفایة می کند نه اینکه فقط واجب است برای میت از میقات حج انجام بگیرد . بله در جایی که حج از بلد به دلیل دور بودنش مصافتش مخارج بیشتری را متحمل ورثه کند انجام حج بلدی جز به رضایت وارثین بالغ جایز نیست .