درس خارج فقه استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /مسأله55

(مسألة 55): تقضى‌ حجّة الإسلام من أصل التركة إن لم يوص بها؛ سواء كانت حجّ التمتّع أو القران أو الإفراد أو عمرتهما، وإن أوصى‌ بها من غير تعيين كونها من الأصل أو الثلث فكذلك أيضاً، ولو أوصى‌ بإخراجها من الثلث وجب إخراجها منه، وتقدّمت على الوصايا المستحبّة وإن كانت متأخّرة عنها في الذكر، وإن لم يفِ الثلث بها اخذت البقيّة من الأصل، والحجّ النذري كذلك يخرج من الأصل.

ولو كان عليه دين أو خمس أو زكاة وقصرت التركة، فإن كان المال المتعلّق به الخمس أو الزكاة موجوداً قُدّما، فلايجوز صرفه في غيرهما، وإن كانا في الذمّة فالأقوى‌ توزيعه على الجميع بالنسبة، فإن وفت حصّة الحجّ به فهو، وإلّا فالظاهر سقوطه وإن وفت ببعض أفعاله كالطواف فقط مثلًا، وصرف حصّته في غيره، ومع وجود الجميع توزّع عليها، وإن وفت بالحجّ فقط أو العمرة فقط، ففي مثل حجّ القران والإفراد لايبعد وجوب تقديم الحجّ، وفي حجّ التمتّع فالأقوى السقوط وصرفها في الدين.[1]

موضع دوم از مسئله مطرح می شد مربوط به این است که اگر میت مالی از خود به جای بگذارد که این مال به مقداری است که وافی به تمام حقوق واجبه بر میت که در فرض موضع دوم حجة الاسلام و زکات است، نیست آیا در اینجا حج مقدم بر پرداخت زکات از جانب اوست یا پرداخت زکات از جانب او مقدم بر حج است در اینجا نیز باید در دو مقام بحث بشود :

مقام اول : مقتضای قاعده . بررسی اینکه مقتضای قاعده کدام است؟ تقدیم زکات بر حج یا تقدیم حج بر زکات یا عدم اقتضای هیچکدام و تقسیم مال بین زکات و حج و یا چنانچه مقدار اختصاصی وافی به حج نبود حج ساقط و در جهت زکات مصرف شود.

مقام دوم: مقتضای ادله خاصه

مقام اول : بعضی معتقدند که مقتضای قاعده در ما نحن فیه تقدیم حجة الاسلام به عنوان دین الله بر زکات به عنوان بدهی متعلق به فقراء ، مساکین و امثالهم است. در این خصوص می گویند که قاعده ای داریم مبنی بر اینکه دین الله اولی بالقضاء . و این قاعده حکم می کند بر اینکه چنانچه امر دائر بود که حجة الاسلام این میت انجام بگیرد یا زکاتی که متعلق به فقرا و مساکین است حج مقدم بر زکات بشود .

انما الکلام در اعتبار و عدم اعتبار این قاعده است که چنانچه این قاعده معتبر باشد، استدلال به آن برای اثبات تقدیم حجة الاسلام بر پرداخت زکات استدلال درستی است ولی اگر این قاعده مثل قاعده تقدیم حق الناس علی حق الله اعتبار نداشته باشد استدلال به این قاعده برای تقدیم حجة الاسلام استدلال نا تمام است.

کسانی که به اعتبار این قاعده معتقدند برای اثبات اعتبار آن به چند دلیل استناد کردند :

دلیل اول : حق الناسی هم که برای بعضی از مردم بر عهده بعضی دیگر از مردم قرار داده شده است مثل زکات و خمس حقی هستند که خود خداوند متعال آن حق را جعل کرده است . لذا اگر حق خودش با حق الناسی که خودش جعل کرده است تزاحم پیدا کند آن چه اولی به رعایت است حق خودش است نه حقی که بر دیگران جعل کرده است .

اشکال استدلال : این یک استحسان عقلی است و الاستحسانات لا یعباء بها .

دلیل دوم : مجموعه ای از روایاتی است که در آن روایات دین الله اولی بالقضاء من دیون الناس معنا شده است .

روایت اول : یکی از این روایات روایت موجود در مستدرک الوسايل محدث نوری است که نقل کرده اند : عَنِ امْرَأَةٍ خَثْعَمِيَّةٍ إِنَّهَا أَتَتْ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَ‌ فَرْضَ‌ الْحَجِ‌ قَدْ أَدْرَكَ أَبِي وَ هُوَ شَيْخٌ لَا يَقْدِرُ عَلَى رُكُوبِ الرَّاحِلَةِ أَ يَجُوزُ أَنْ أَحُجَّ عَنْهُ قَالَ ص يَجُوزُ قَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ يَنْفَعُهُ ذَلِكَ قَالَ ص‌ أَ رَأَيْتِ لَوْ كَانَ عَلَى أَبِيكِ دَيْنٌ فَقَضَيْتِهِ أَ مَا كَانَ يُجْزِئُ قَالَتْ نَعَمْ قَالَ فَدَيْنُ اللَّهِ أَحَقُّ[2] .

نظیر این روایت را عامه از سلیمان بن یسار از عبد الله عباس نقل کرده اند که فقط در بعضی از روایات مقداری متفاوت است از آنچه در مستدرک است اما تفاوت در حدی نیست که معنای روایات را تغییر دهد که متقی در کنز العمال ذکر کرده است: فقالت: يا رسول الله إن فريضة الله في الحج أدركت أبي شيخا كبيرا لا يستطيع أن يستوى على الراحلة فهل يقضى أن أحج عنه؟ فقال لها رسول الله صلى الله عليه وسلم: نعم، حجي عن أبيك أرأيت إن كان على أبيك دين فقضيته عنه ألا ترين أنك قد أديت عنه؟ قالت: بل قال: فحق الله أحق. "ابن جرير".[3]

روایت دوم : روایتی که بخاری از ابن عباس نقل کرده است : حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الرَّحِيمِ، حَدَّثَنَا مُعَاوِيَةُ بْنُ عَمْرٍو، حَدَّثَنَا زَائِدَةُ، عَنِ الأَعْمَشِ، عَنْ مُسْلِمٍ البَطِينِ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أُمِّي مَاتَتْ وَعَلَيْهَا صَوْمُ شَهْرٍ، أَفَأَقْضِيهِ عَنْهَا؟ قَالَ: " نَعَمْ، قَالَ: فَدَيْنُ اللَّهِ أَحَقُّ أَنْ يُقْضَى[4]

نظیر این روایت را مسلم از ابن عباس با بعضی تفاوت الفاظ نقل می کند: وحَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، أَخْبَرَنَا عِيسَى بْنُ يُونُسَ، حَدَّثَنَا الْأَعْمَشُ، عَنْ مُسْلِمٍ الْبَطِينِ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا، أَنَّ امْرَأَةً أَتَتْ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَتْ: إِنَّ أُمِّي مَاتَتْ وَعَلَيْهَا صَوْمُ شَهْرٍ، فَقَالَ: «أَرَأَيْتِ لَوْ كَانَ عَلَيْهَا دَيْنٌ أَكُنْتِ تَقْضِينَهُ؟» قَالَتْ: نَعَمْ، قَالَ: «فَدَيْنُ اللهِ أَحَقُّ بِالْقَضَاءِ[5] »

روایت سوم : روایت طبرانی از قسیم بن خوف نقل می کند : حَدَّثَنَا إِدْرِيسُ بْنُ جَعْفَرٍ الْعَطَّارُ، حَدَّثَنَا رَوْحُ بْنُ عُبَادَةَ، ح وَحَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللهِ الْحَضْرَمِيُّ، ثنا حَفْصُ بْنُ عَبْدِ اللهِ الْحُلْوَانِيُّ، ثنا بُهْلُولُ بْنُ مُوَرِّقٍ، ح وَثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ إِسْحَاقَ التُّسْتَرِيُّ، ثنا مُحَمَّدُ بْنُ الصَّبَّاحِ الْجَرْجَرَائِيُّ، ثنا بَكَّارُ بْنُ عَبْدِ اللهِ الرَّبَذِيُّ، حَدَّثَنِي عَمِّي مُوسَى بْنُ عُبَيْدَةَ، عَنْ أَخِيهِ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُبَيْدَةَ، عَنْ حُصَيْنِ بْنِ عَوْفٍ، قَالَ: قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ إِنَّ أَبِي شَيْخٌ كَبِيرٌ ضَعِيفٌ وَقَدْ عَمِلَ شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ كُلَّهَا غَيْرَ الْحَجِّ وَلَا يَسْتَمْسِكُ عَلَى بَعِيرٍ أَفَأَحُجُّ عَنْ أَبِي؟، فَقَالَ: «أَرَأَيْتَ لَوْ كَانَ عَلَى أَبِيكَ دَيْنٌ أَكُنْتَ قَاضِيَهُ؟» ، قُلْتُ: نَعَمْ، قَالَ: «فَدَيْنُ اللهِ أَحَقُّ أَنْ يُقْضَى[6] »

روایت چهارم : کنز العمال از بریده عن سعيد بن جبير عن ابن عباس نقل می کند : قال: أتت النبي صلى الله عليه وسلم امرأة من جهينة فقالت: يا رسول الله إن أمي ماتت ولم تحج، أفأحج عنها؟ قال: أرأيت لو كان على أمك دين فقضيته أكان مجزئا عنها؟ قالت: نعم قال: فدين الله أحق أن يقضى. "ابن جرير".[7]

روایت پنجم : روایت بخاری از ابن عباس : حَدَّثَنَا مُسَدَّدٌ، حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ، عَنْ أَبِي بِشْرٍ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ امْرَأَةً جَاءَتْ إِلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَتْ: إِنَّ أُمِّي نَذَرَتْ أَنْ تَحُجَّ فَمَاتَتْ قَبْلَ أَنْ تَحُجَّ، أَفَأَحُجَّ عَنْهَا؟ قَالَ: «نَعَمْ، حُجِّي عَنْهَا، أَرَأَيْتِ لَوْ كَانَ عَلَى أُمِّكِ دَيْنٌ أَكُنْتِ قَاضِيَتَهُ؟»، قَالَتْ: نَعَمْ، فَقَالَ: «اقْضُوا اللَّهَ الَّذِي لَهُ، فَإِنَّ اللَّهَ أَحَقُّ بِالوَفَاءِ[8] »

این مجموعه ای از روایاتی است که در این باب وارد شده است . این روایات از جهت سندی عامی و ضعیف هستند واز جهت دلالت نیاز به بررسی دارند .