درس خارج فقه استاد محمد یزدی

موضوع: مجسمه سازی

بحث در ساختن مجسمه است که از آن به تمثال تعبیر می شود. خرید و فروش و نگهداری آن تابع این است که اصل مجسمه سازی حلال باشد یا حرام. جمعی از فقهاء قائل شدند که ساخت مجسمه کتابا و سنة و فتوی و نصا حرام است. البته جمعی از متأخرین فتوا به جواز آن داده اند. در هر حال ابتدا باید ادله ی قائلین به حرمت را بررسی کنیم.

در جلسات گذشته دو آیه از قرآن کریم را بررسی کردیم و گفتیم که آنها دلالتی بر حرمت ندارند نهایت اینکه دلالت بر کراهت داشته باشند.

به روایت تحف العقول رسیدیم. در این روایت شبهه ای وجود دارد و آن اینکه امام علیه السلام وقتی صناعات مشترکه که جهت حلال و حرام دارد را مثال می زند به کتابت، خیاطت و مانند آن مثال می زند و اینها ربطی به تماثیل و مجسمه سازی ندارد و دلالت ندارد که در تماثیل هم دو جهت داشته باشیم.

نقول: خوب است تتمه ی روایت را مطالعه کنیم زیرا در ذیل روایت جمله ای وجود دارد که این شبهه را رفع می کند. امام علیه السلام در آنجا مثال هایی می زند و می فرماید که مواردی که محض در فساد است ساختن و خرید و فروش آن حرام است. از این جمله استفاده می شود که اگر چیزی ممحض در فساد نباشد و فی الجمله در آن صلاح باشد ساختن آن نباید حرام باشد:

وَ ذَلِكَ إِنَّمَا حَرَّمَ اللَّهُ الصِّنَاعَةَ الَّتِي‌ هِيَ‌ حَرَامٌ كُلُّهَا الَّتِي يَجِي‌ءُ مِنْهَا الْفَسَادُ مَحْضاً (بنا بر این اگر ممحض در فساد نبود نباید حرام باشد) نَظِيرَ الْبَرَابِطِ وَ الْمَزَامِيرِ وَ الشِّطْرَنْجِ (البته امام قدس سره قائل است که شطرنج دیگر فساد محض ندارد) وَ كُلِّ مَلْهُوٍّ بِهِ وَ الصُّلْبَانِ (ساخت صلیب) وَ الْأَصْنَامِ (که بت است و با مجسمه فرق دارد) وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ مِنْ صِنَاعَاتِ الْأَشْرِبَةِ الْحَرَامِ وَ مَا يَكُونُ مِنْهُ وَ فِيهِ الْفَسَادُ مَحْضاً وَ لَا يَكُونُ مِنْهُ وَ لَا فِيهِ شَيْ‌ءٌ مِنْ وُجُوهِ الصَّلَاحِ فَحَرَامٌ تَعْلِيمُهُ وَ تَعَلُّمُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ أَخْذُ الْأَجْرِ عَلَيْهِ وَ جَمِيعُ التَّقَلُّبِ فِيهِ مِنْ جَمِيعِ وُجُوهِ الْحَرَكَاتِ كُلِّهَا.[1]

از مجسمه نیز می توان استفاده های خوبی کرد و در آموزش و پرورش انواع و اقسام حیوانات را می سازند. البته گاه از مجسمه در برخی کشورها به عنوان پرستش استفاده می شود.

مثلا مجسمه ی حضرت مریم که حضرت عیسی را در آغوش دارد در دنیا از مجسمه های زینتی است که از نقره و غیره هم ساخته می شود و در شریعت مسیح بسیار مورد استفاده قرار می گیرد. حال اگر کسی این مجسمه را برای قشنگی بخرد و در دکور خود قرار دهد آیا حرام است؟ کسی این مجسمه را نمی پرستد و همه به آن احترام می کنند.

خلاصه اینکه اگر چیزی جنبه ی صلاح و فساد داشت حتی اگر فساد آن اغلب باشد نمی تواند حرام باشد. در موردی که فساد غلبه دارد فقط استعمال آن در مورد فساد حرام است نه اصل خود آن شیء و ساختن و نگه داشتن آن.

روایت دوم که به آن بر حرمت تماثیل استناد شده است:

حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ تَمَاثِيلِ الشَّجَرِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَقَالَ لَا بَأْسَ مَا لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مِنَ الْحَيَوَانِ. [2]

این روایت صحیحه است و در آن تصریح شده است که مجسمه نباید از افراد دارای حیات باشد که هم حیوان را شامل می شود و هم انسان را. مفهوم آن این است که اگر مجسمه دارای حیات باشد «فیه بأس» که باید دید «فیه بأس» دلالت بر حرمت می کند یا نه.

البته از شجر مجسمه می سازند ولی از ماه و خورشید مجسمه نمی سازند بنا بر این بعید نیست که مراد راوی از تماثیل تصاویر بوده باشد.

همچنین باید توجه داشت که شجر اگر دارای روح است روح نباتی دارد و ساخت مجسمه ی آن اشکال ندارد.