درس خارج فقه استاد محمد یزدی

موضوع: مجسمه سازی

بحث در مورد مجسمه سازی است. گفتیم بعضی در ساخت، خرید و فروش، نظر و مانند آن قائل به حرمت هستند و برای آن به کتاب و سنت و عقل و اجماع تمسک می کنند.

اولین آیه ای که به آن استدلال شده است مربوط به محاجه ی حضرت ابراهیم با عمویش آذر و قومش بود که آن را بحث کردیم.

آیه ی دوم در مورد حضرت سلیمان و نعمت هایی است که خداوند به او داده است: ﴿وَ مِنَ‌ الْجِنِ‌ مَنْ‌ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعيرِ﴾[1] ﴿يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحاريبَ وَ تَماثيلَ‌ وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِياتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَ قَليلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ﴾[2]

محاریب جمع محراب است که همان جایگاه عبادت است. تماثیل همان مجسمه هاست. جفان ظرف های بزرگ است و قدور جمع قدر به معنای دیگ است.

این آیه صریح در این است که اجنه برای سلیمان به اذن خداوند مجسمه هایی می ساختند. اطلاق این روایت شامل بحث ما می شود زیرا بحث ما در مورد مجسمه های ذی روح است. در این آیه نیامده است که این مجسمه ها از انسان بوده است یا غیر ذوات روح. اما اطلاق آن شامل مجسمه ی ذی روح می شود.

این آیه دلالت می کند که مجسمه ی ذی روح را می توان ساخت. ولی حدیثی در این مورد آمده است که این آیه را تفسیر می کند و می فرماید که آنچه اجنه برای سلیمان می ساختند مجسمه های غیر ذی روح بوده است. بنا بر این آیه به کمک این روایت می تواند دلالت بر حرمت مجسمه سازی کند:

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَيْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ‌ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا هِيَ‌ تَمَاثِيلَ‌ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ لَكِنَّهَا الشَّجَرُ وَ شِبْهُهُ.[3]

در سند روایت ابی العباس وجود دارد که نام او در کتب رجال نیامده است و فقط در الکنی و الالقاب در مورد او در یک سطر آمده است که او از علی علیه السلام حدیثی را نقل می کند. حتی اسم او نیز نیامده است و با همان کنیه ی ابو العباس ذکر شده است. در نتیجه او مجهول الحال بوده و روایت فوق ضعیف می باشد.

به هر حال امام علیه السلام برای مطلب خود به و الله قسم یاد می کند.

روایت دیگری به شکل مرسله در تفسیر کشاف آمده است و آن اینکه اجنه برای سلیمان در دو طرف ورودی جایگاه او دو شیر و دو نسر که نوعی پرنده است درست کرده بود. (در لغت آمده است که نسر در تیزبینی از عقاب قوی تر است و هیچ پرنده ای مانند این دو اوج نمی گیرد): وروى أنهم عملوا له أسدين في أسفل كرسيه ونسرين فوقه، فإذا أراد أن يصعد بسط الأسدان له ذراعيهما، وإذا قعد أظله النسران بأجنحتهم[4] وقتی می خواست بنشیند دو شیر دستشان را باز می کردند و دو پرنده هم برای او سایه درست می کردند.

از این روایت استفاده می شود که این دو صرف تمثال نبودند بلکه روح داشتند.

به هر حال صرف نقل در قرآن کریم دلیل بر حلیت و حرمت آن در زمان ما نمی کند زیرا شاید در زمان سلیمان این کار جایز بوده است.

روایتی مزبور از امام صادق علیه السلام نیز دلالتی بر حرمت ندارد و امام علیه السلام فقط آنچه اتفاق افتاده است را توضیح می دهد.

به هر حال این آیه و آن روایت نه دلیل بر حرمت است و نه دلیل بر حلیت.

در روایت مشهور تحف العقول هم آمده است: فَكُلُّ مَا يَتَعَلَّمُ الْعِبَادُ أَوْ يُعَلِّمُونَ غَيْرَهُمْ مِنْ صُنُوفِ الصِّنَاعَاتِ‌ مِثْلِ‌ الْكِتَابَةِ وَ الْحِسَابِ وَ التِّجَارَةِ وَ الصِّبَاغَةِ وَ السِّرَاجَةِ وَ الْبِنَاءِ وَ الْحِيَاكَةِ وَ الْقِصَارَةِ وَ الْخِيَاطَةِ وَ صَنْعَةِ صُنُوفِ التَّصَاوِيرِ مَا لَمْ يَكُنْ مُثُلَ الرُّوحَانِيِ‌[5]

در این روایت تصریح شده است که تصاویر نباید تصاویر ذی روح باشد.