درس خارج فقه استاد محمد یزدی

موضوع: ظهار، ایلاء، لعان

گفتیم ظهار در جاهلیت به معنای طلاق بوده است و اگر کسی به همسرش می گفت: «ظهرک کظهر امی» این موجب جدایی می شده است. اما در اسلام طلاق محسوب نمی شود و قرآن می فرماید که همسر با این لفظ شبیه مادر نمی گردد زیرا مادر کسی است که انسان را زائیده است: ﴿الَّذينَ يُظاهِرُونَ‌ مِنْكُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلاَّ اللاَّئي‌ وَلَدْنَهُمْ﴾[1]

البته برای این کار مجازاتی در اسلام در نظر گرفته شده است که عبارت است از: ﴿وَ الَّذينَ يُظاهِرُونَ‌ مِنْ نِسائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِما قالُوا فَتَحْريرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا ذلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ﴾[2]

در واقع در ظهار، تا حدی از زن طرفداری شده است زیرا مرد با این جمله می خواهد همسرش را از لذت بردن از خودش محروم کند در نتیجه شارع برای مرد کفاره در نظر گرفته است که قبل از مجامعت باید پرداخت کند.

ایلاء:

ایلاء در لغت از «ألَیَ» «یألَی» گرفته شده و از ریشه ی قسم خوردن است و عبارت است از اینکه مرد قسم می خورد که دیگر با همسرش مجامعت نکند. در اینجا تمامی شرایط قسم وجود دارد یعنی باید اولا به کلمه ی الله قسم بخورند، قصد جدی داشته باشند و سایر شرایط. بنا بر این اگر کسی به همسرش بگوید: «و الله لا اجامعک» ایلاء محقق می شود. در ایلاء شرط است که حتما به مسائل مجامعت تصریح شود نه اینکه با کنایه بگوید که در این صورت ایلاء واقع نمی گردد.

در ایلاء بلوغ، عقل اراده و اختیار شرط است و مرد اگر این شرایط را داشته باشد و قسم به عدم مجامعت بخورد ایلاء محقق می شود و خداوند در سوره ی بقره می فرماید: ﴿لِلَّذينَ يُؤْلُونَ‌ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فاؤُ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيم﴾‌[3] در آیه ی قبل هم تصریح شده است که اگر خدا را در معرض قسم خوردن خودتان قرار ندهید و بی سبب به نام خدا قسم نخورید: ﴿وَ لا تَجْعَلُوا اللَّهَ‌ عُرْضَةً لِأَيْمانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليمٌ﴾[4]

البته حق همخوابگی با زن که در هر چهار ماه یک بار اتفاق می افتد و این مطلب مورد بحث است که آیا این همخوابگی حکم است یا حق. (فرق بین حکم و حق این است که اگر حق باشد قابل واگذاری است ولی اگر حکم باشد قابل واگذاری نیست که به نظر ما حق همخوابگی یک حکم است.)

به هر حال، در آیه ی 226 آمده است که مرد تا چهار ماه می تواند بر اثر قسمی که خورده است با همسرش همبستر نشود اگر تا این چهار ماه از قسمش برگشت خداوند غفور و رحیم است سپس می فرماید: ﴿وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ‌ فَإِنَّ اللَّهَ سَميعٌ عَليمٌ﴾[5] یعنی اگر هم نمی خواهد با آن زن باشد او را باید طلاق دهد زیرا زن در هر حال به شوهر احتیاج دارد. اگر زن مراجعه به حاکم کند و ادعا کند که همسرش بیش از چهار ماه با او مجامعت نکرده است حاکم شرع مرد را مجبور می کند که یا با او مجامعت کند و یا او را طلاق دهد.

بنا بر این مرد یا باید کفاره دهد و با همسرش مباشرت کند و یا او را طلاق دهد. کفاره ی آن عبارت است از سه روز روزه و یا اطعام ده مسکین.

به هر حال، قسم برای ترک مجامعت دو مشکل به وجود می آورد یکی اینکه اولا نوعی قسم بی فایده به خداوند است و خداوند هم از اینکه به نام او قسم بی فایده بخورند نهی کرده است و از طرفی کفاره به گردن مرد می افتد.

به هر حال ایلاء یک نوع جانبداری از زن می باشد و از این حیث مانند ایلاء است.

مسأله ی ایلاء فروعات بسیاری دارد که بیشتر جنبه ی علمی دارد نه کاربردی.

لعان:

اگر مردی به همسرش بگوید که فرزندی که زن دارد از او نیست یا همسرش را قذف کند یعنی نسبت زنا به او دهد. (قذف 80 تازیانه دارد مگر اینکه قاذف چهار بینه اقامه کند و همه با هم شهادت دهند به گونه ای که اگر سه نفر شهادت دهند و یک نفر بعدا شهادت دهد همه حد می خورند). به هر حال اگر کسی به همسرش نسبت زنا دهد و جز خودش کسی شاهد نباشد و یا فرزندی که زن دارد را از خودش منتفی سازد باید قسم بخورد و چگونگی قسم در آیات سوره ی نور آمده است:

﴿وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْواجَهُمْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَداءُ إِلاَّ أَنْفُسُهُمْ فَشَهادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ‌ شَهاداتٍ‌ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ﴾[6]

﴿وَ الْخامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كانَ مِنَ الْكاذِبِينَ﴾[7]

در اینجا زن برای اینکه از زانیه بودن رها شود باید این قسم را بخورد:

﴿وَ يَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ‌ شَهاداتٍ‌ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الْكاذِبِينَ﴾[8]

﴿وَ الْخامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَيْها إِنْ كانَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾[9]

با این شهادات چند گانه لعان محقق می شود.