درس خارج فقه استاد محمد یزدی

موضوع: عده ی وفات

بحث در عده ی زنان و اقسام عده در زنان مطلّقه است. گفتیم سه قسم از زنان عده ندارند که عبارتند از: صغیره، یائسه و کسی با او دخول نشده است. ما بقی هم که عده داشتند گاه با قروء محاسبه می شد و گاه با شهور. تمام این اقسام مربوط به مطلّقه است.

اما عده ی وفات شوهر. اگر شوهر فوت کند بر زن واجب است که چهار ماه و ده روز عده نگه دارد. گفته شده است که در تشریع اولیه، عده ی وفات یک سال بود ولی بعد، این حکم نسخ شد و به چهار ماه و ده روز تقلیل یافت. حکمت در عده ی طلاق یقین به عدم وجود حمل و طهارت رحم بود ولی حکمت در عده ی وفات، نگه داشتن احترام زوج می باشد.

همچنین گفته شده که در مطلّقه، اگر زن حمل را انکار کند و یا اصل مباشرت را انکار نماید زوج چون زنده است می تواند مخالفت کند ولی در عده ی وفات چون زوج از دنیا رفته است اگر زن به سبب اشتیاق به ازدواج، دخول را انکار کند کسی نیست که در مقابل او ادعای مخالف داشته باشد در نتیجه اگر احیانا دارای حمل باشد اختلاط میاه لازم می آید.

در مورد اینکه عده ی وفات در ابتدا یک سال بوده است به این آیه استدلال شده است: ﴿وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ‌ مِنْكُمْ‌ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ في‌ ما فَعَلْنَ في‌ أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللَّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ﴾[1]

گفته شده است که این آیه به آیه ی 234 سوره ی بقره منسوخ است که می فرماید: ﴿وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ‌ مِنْكُمْ‌ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فيما فَعَلْنَ في‌ أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ﴾[2]

در پاسخ گفته شده است که آیه ی 240 می گوید: زوجه چون یک عمر با همسرش در خانه زندگی کرده است و به وسائل و به محیط خانه علاقمند است این آیه توصیه می کند که زوج باید وصیت کند زوجه را تا یک سال از خانه بیرون نرانند اما اگر خودش از خانه بیرون رفت اشکال ندارد از این رو ارتباطی به عده ندارد. آیه ی دوم نیز صریحا بیان می کند که زن باید عده نگه دارد و اگر نخواست بعد از این مدت شوهر کند تا یک سال نباید او را از خانه بیرون کنند. بنا بر این سخن از ناسخ و منسوخ نیست.

ترتیب آیات هم دلیل بر این نیست که این ترتیب بر اساس نزول بوده باشد بلکه در زمان رسول خدا (ص) به دستور حضرت بنا به مصالحی مقدم و مؤخر شده است و حتی آیاتی مانند آیه ی تطهیر و آیه ی اکمال در لا به لای آیات دیگر گنجانده شده است.

در عده ی وفات فرقی بین اقسام زنان نیست یعنی چه صغیره باشد یا کبیره چه مدخول بها باشد یا نه.

بحث بعدی این است که اگر زن حامله نباشد بحثی نیست ولی اگر حامله باشد با اطلاق آیه ی ﴿وَ أُولاتُ الْأَحْمالِ أَجَلُهُنَ‌ أَنْ‌ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ﴾[3] چه باید کرد زیرا این آیه مطلق است و در آن سخن از عده ی وفات یا عده ی طلاق نیست بنا بر این هر دو را شامل می شود. از این رو اگر حمل او کمتر از چهار ماه و ده روز وضع شود چه باید کرد؟

فقهاء گفته اند که چون حکمت عده ی طلاق و وفات با هم متفاوت است در عده ی وفات باید دید که بین وضع حمل و بین چهار ماه و ده روز کدام بیشتر طول می کشد و همان را به عنوان مدت عده لحاظ کرد.

حتی می توان گفت که آیه ی ﴿وَ أُولاتُ الْأَحْمالِ﴾ که بعد از آیات طلاق ذکر شده است مربوط به عده ی طلاق است نه عده ی وفات در نتیجه اطلاق آن شامل عده ی وفات نمی شود.

مسأله ی دیگر این است که چهار ماه و ده روز از چه زمانی حساب می شود زیرا زوج همیشه اول ماه فوت نمی کند. در این مورد گفته اند که اگر فوت زوج بین ماه بوده است ماه اول را 30 روز تمام حساب کند و ماه های بعدی را ماه های شرعی که شاید 29 روز باشد محاسبه کند.

دیگر اینکه آن ده روز در چه ساعاتی از روز تمام می شود که در پاسخ گفته اند علاوه بر روز، شب هم محسوب می شود بنا بر این ده روز، آخر روز دهم بعد از چهار ماه است که همان غروب یا مغرب می باشد.