درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

1400/06/24

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: مسائل مستحدثه/بانکداری /تاریخچه بانک

بحث ما در بانکداری بود. فهرست مباحث خودمان را در جلسه قبلی اجمالا مطرح کردیم. در اینجا وارد بیان مقدمات این بحث می شویم:

مقدمه اول: تاریخچه بانک

گفته اند در اروپا در قرون وسطا، در قرن سیزده و چهارده میلادی، بانکداری آغاز شده است، یعنی حدودا 700 سال پیش، بعد از جنگ های صلیبی، که این جنگ ها باعث شده است که اروپایی ها به شرق بیایند و با آداب اهل شرق آشنا بشوند، و از آن حالت بسته بودن بیرون بیایند و با فرهنگ های جدیدی آشنا شوند.

در آن زمان بانکداری شروع شده، کلمه «بنک» هم یک کلمه ایتالیایی است و به معنای نیمکت است، نیمکتی که صراف بر روی آن می نشسته و از مردم پول دریافت می کرده یا به آنها پول می داده، به آن نیمکت بنک می گفته اند، عرب ها می گویند «المصطبة».

اولین بانک هم گفته اند در سال 1401 میلادی در بارسلونا در اسپانیا وجود داشته است. اول بانک در دست صرافی ها بود، بعدا هم دولت ها به فکر افتادند که بهتر است خودمان بانک ایجاد کنیم. قدیمی ترین بانک حکومی و دولتی در سال 1587در ونیز تاسیس شده است، بعدا هم در آمستردام هلند در سال 1609 میلادی بانک دیگری تاسیس شده. پس اولین بانک ها در کشور اروپایی تاسیس شده اند.

مقدمه دوم: تعریف بانک

در اینجا تعریفات مختلفی وجود دارد، به چندتا از این تعریفات اشاره می کنیم:

1.گفته اند بانک جایی است که در آن پول مورد خرید و فروش واقع می شود، «البنك هی مؤسسة تتاجر بالنقود ، وهي مؤسسة للإيداع والحفظ وإصدار النقود وأيضاً لمنح القروض وخصم الكمبيالات وتسهيل نقل الحوالات من مكان إلى آخر ».[1]

بانک جایی است که با پول تجارت می کند، در ذهن ما بانک جایی که قرض می دهد، مضاربه می کند و... نه، بانک جایی است که در آن با پول تجارت می کنند. این حقیقت بانک است. پول می فروشد و یا می خرد، مثلا پانصدهزار به شما می فروشد به مقدار بیشتری و می گوید شما مدت دار به من برگردان. صحبت قرض و مثل آن نیست، تحت آن عنوان پول نمی دهد، تحت عنوان خرید و فروش، پول می دهد. پس بانک از اساس محل خرید و فروش پول است.

«و هي مؤسسة للایداع و الحفظ و اصدار النقود و لمنح القروض، ... »، بانک ها موسسه ای برای به ودیعه گذاشتن پول و حفظ آن و خلق پول و دادن وام است.

(و در بریتانیکا که دانشنامه معروفی است آمده که:

Bank، an institution that deals in money and its substitutes and provides other money-related services. In its role as a financial intermediary، a bank accepts deposits and makes loans.

بنك، مؤسسة تتاجر بالنقود وبدائلها وتقدم خدمات أخرى متعلقة بالمال. في دوره كوسيط مالي ، يقبل البنك الودائع ويقدم القروض. نیاز به ترجمه نیست.)

بانک موسسه خلق پول است، چطور؟ از راه های مختلف، مثلا آقای مددی 100هزار در بانک می گذارد، طبق قانون 20درصد آن را بانک باید در بانک مرکزی به عنوان ذخیره قانونی به ودیعه بگذارد، می ماند 80 هزار، بانک دوباره این مبلغ را تحت عنوان مضاربه یا عنوان دیگری که برای بانک سودآوری داشته باشد به شخص دیگری پرداخت می کند، این شخص دیگر هم دوباره پول را در حساب خودش در بانک قرار می دهد و آن را آنجا سپرده گذاری می کند، پس دوباره 80 هزار به حساب بانک برمی گردد، بانک هم دوباره 80درصد آن را به شخص دیگری پرداخت می کند و بانک این کار را همین طور ادامه می دهد. این کار بانک خلق پول است، یعنی با مقدار کمی پول، مقدار زیادی پول به مشتری ها می دهد.

شما فرض کنید کسانی که از بانک پول گرفته اند همه در یک روز برای خرید بروند، لذا آن 100هزار قبلی مثلا می شود 400هزار، یعنی قدرت خرید 400هزار تومان به اندازه 100هزار تومان است، و این باعث می شود ارزش پول کاهش پیدا کند، زیرا تقاضای خرید، با ورود پول به بازار زیاد می شود. مثلا اگر یک نون هزار تومان بوده الان یک نون می شود چهار هزار تومان. خلق پول این چنین ارزش پول را کاهش می دهد. خلاصه طبق این تعریف، کار بانک همین است که پول خلق کند، با مقدار کمی پول، مقدار زیادی پول خلق می کند.

نکته: اقسام بانک ها

بانک ها البته به اعتبارات مختلفی تقسیمات فراوانی دارند:

یک تقسیم این است که بانک یا تجارتی است مثل بیشتر این بانک هایی که الان وجود دارند، و یا اینکه سرمایه ای است، و سرمایه را جذب می کند و به سمت صنعت و یا جاهای سرمایه ای دیگر سوق می دهد، مثلا بانک کشاورزی و مسکن سرمایه ای هستند، که پول را به سمت سرمایه گذاری هدایت می کند.

یک تقسیم این است که بانک ها یا سنتی اند و یا اسلامی اند، یا بگوییم بانک های تجاری و اسلامی. بانک های مشارکتی همان بانک های اسلامی اند، می گویند ما در سود و ضرر با مشتریان شریک هستیم. اما بانک های تجاری که همان بانک های سنتی بودند و در زمان طاغوت بودند و یا در کشورهای دیگر وجود دارند، می گویند نه ما پول می دهیم به مشتری و از او با سود پول پس می گیریم و کاری با سود و زیان او نداریم، و مشارکتی نیستند.[2] ادامه بحث جلسه بعدی. والحمدلله ربّ العالمین.

[1] Imperial Dictionary says:“A bank is an establishment which trades in money، an establishment for deposit، custody and issue of money and also for granting loans and discounting bills and facilitating transmission of remittances from one place to another.”-.

[2] استاد نوشته زیر را که در آن عمده چالش ها و مشکلات مختلفی که بانکها و نظام بانکی با آن مواجه است احصاء شده است در اختیار گذاشتند که به علت کمبود وقت در کلاس مطرح نشد در این بحث ان شاء الله پاسخگوئی به این مسائل و چالش ها مد نظر است:المشاکل المرتبطة بالمصارف والتی لابد من حلها من الناحية الفقهية و العلمية.المشکلة 1: تعاملها بالفائدة الربوية، و هي محرمة بضرورة الدين و إجماع علماء المسلمين و نص الكتاب الكريم و السنة الشريفة على ذلك. مع المفاسد الکبیرة للنظام الربوی التی اثبتها التجارب و العلم. و الحل لهذه المشکلة علی نوعین الاول هو الشکلی الثانی هو المضمونی ما وجد من الحلول عملیا هو الشکلی لا المضمونی المشکلة 2: الشخصية القانونية للمصارف فان بعض الفقهاء لا یقبل الشخصية القانونية من اساسها فیکون المعاملة معها موضع الاشکال من هذه الناحيةالمشکلة 3. عدم مالکیة الحکومات الجائرة لبیت المال فهذا مشکل یواجهها المصارف الحکومیة او المشترکة من الناحية الفقهيةالمشکلة 4. غسل الاموال لاجل عدم اهتمام كثير من المتعاملين، بما فيها المصارف، بماهية أو نوعية الأموال الواصلة إليها نقدا أو ذهبا أو غيره. إذ قد يكون المال مسروقا أو مغصوبا أو لم تدفع خمسه او زکاته أو غير ذلك. نعم عدم ثبوت ذلك فقهيا، مما يسبب جريان أصالة اليد ظاهرا، و عدم تنجز العلم الاجمالی لکونه من قبیل الشبهة غیر المحصورة.المشکلة 5. عدم اهتمام كثير من المتعاملين، بما فيها المصارف، بالوجوه المتوقع صرف الأموال فيها، حیث أن عددا من الأموال تصرف بلا شك في أهداف غير مشروعة فقد يكون أحيانا من قبيل الإعانة على ذلك من حيث لا يعلم الفرد.المشکلة 6عدم تکییف فقهی و قانونی للمعاملات في عدد من الموارد. فان قيام أغلب معاملات المصرف، على شكل جديد لم يكن في العصور المتقدمة كصدر الإسلام و ما بعده. الأمر الذي يجعل إقرار هذه المعاملات و صحتها شرعا ليس بذلك الوضوح.المشکلة 7. عدم اهتمام اصحاب المصارف و المتعاملین معهم لرعاية التکییفات الفقهية فان هذه التکییفات یکون تحميلا عليهم فلا يفهمون و لا يقصدون، فانها و إن كان في نفسه صحيحا، إلّا أنه غير منطبق على الواقع بحال. المشکلة 8. المصارف الاسلامیة قد خرجت عن مهمتها وهو اعطاء الربح علی اساس المشارکة و المضاربة بل تحولت الی مراکز ابرام عقود مع نتایح ثابتة کالبیع المشکلة 9. عدم وجود معدل ربح خاص فی المصارف الاسلامية یمتاز به عن المصارف التقلیدیةالمشکلة 10 عدم وجود اطروحة اسلامی لتجمیع الاموال و تمویلها یخالف جذریا مع المصارف التقلیدية التی تقوم علی اساس الربا. المشکلة 11. عدم وجود المعلومات الصحیحة لتقییم طلبات التمویل ثم الربح او الخسارة المشکلة 12. تحول المصرف من مرکز مالی الی مرکز العمل الاقتصادی المباشر مع عدم کون ذلک العمل فی اختصاصهالمشکلة 13 . انشاء المال الذی یسبب اضرار اصحاب الاموال لکونه سببا لانخفاض سعر العملة و هذا یسبب فی التضخم الذی یتضرر به الناس و لا یتضرر به البنوک.المشکلة 14عدم التلائم و التنسیق بین مختلف الحقول القائمة علی اساس الاقتصاد الراسمالی مع مصرف اسلامی واقعیالمشکلة 15 عدم قدرة المصارف الاسلامیة للمنافسة مع المصارف التقلیدیة اذا عملت علی اساس الفقه الاسلامی المشکلة 16. عدم استعداد الناس للتعامل مع المصرف الاسلامی الواقعی بل هم یتوقعون نفس المناسبات الموجودة فی المصارف التقلیدیة بل اکثر مع کونه اسلامیا. المشکلة 17: تاخیر اداء الدیون من قبل المتعاملین مع البنوک و عدم وجود حل شرعی معهود لهو للوصول الی نظریة کاملة فی الاقتصاد الاصلامی لابد من معالجة هذه المشاکل معالجة تطابق الاحکام الشرعية. فإن تصحيح تصرفاتها المالية و المعاملية شرعا و فقهيا، متوقف على تذليل هذه العقبات أعني المشاکل المذکورة. ر.ک شهید سید محمد الصدر، ما وراء الفقه