درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: کتاب الخمس/کیفیت تقسیم خمس /بررسی روایات اباحه خمس

بحث در آخرین مسئله کتاب الخمس عروه الوثقی مسئله 19 از فصل دوم بود که مرحوم سید ره فرمودند اگر کسی مالی را از کسی که اعتقاد به خمس ندارد از کافر یا مانند او، بدست آورد که به آن خمس تعلق گرفته است ، دادن خمس بر این شخص واجب نیست .

بیان شد که این مسئله از مسائلی هست که معرکه آراء هست و اقوال را سابقاً ذکر کردیم . مرحوم صاحب حدائق ، این اقوال را جمع آوری کرده و بیان شد . استاد آیت الله العظمی سبحانی دام ظله ، مقدمتاً روایاتی که دال بر ثبوت خمس مطلقاً ، ابتداء مطرح می کنند تا وارد روایات اباحه خمس و بررسی آن بشوند و ما هم با تبعیت از استاد ، ابتداء این روایات را نقل می کنیم که این روایات جواب یکی از همان اقوال علماء هم هست که قائل بودند که مطلقاً خمس در زمان غیبت ساقط است که مرحوم صاحب حدائق این را از صالح بحرانی و برخی دیگر نقل کرده بودند .

بیان روایات وجوب خمس :

صاحب وسائل مرحوم حر عاملی ره در باب اول از ابواب مَا يَجِبُ فِيهِ الْخُمُسُ‌ برخی از آن روایت ها را آورده است و برخی دیگر هم در ابواب دیگر و کتب دیگر است .

آیه کریمه خمس : ﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‌ وَ الْيَتامى‌ وَ الْمَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‌ عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدير﴾ . الأنفال : 41

روایت اول : صحیحه ابی بصیر: 12540- 1- مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي‌ بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع مَا أَيْسَرُ مَا يَدْخُلُ بِهِ الْعَبْدُ النَّارَ، قَالَ مِنْ أَكْلٍ مِنْ مَالِ الْيَتِيمِ دِرْهَماً وَ نَحْنُ الْيَتِيمُ [1] .

این روایت می فرماید اموالی که مربوط به اهل بیت ع باشد ، اگر کسی درهمی از آن بخورد ، موجب آتش و عذاب می شود . این روایت راجع به خمس هم اطلاق دارد و اطلاق آن هم با بیان شدید حضرت فرموده است .

یتیم (مجازاً یتیم اطلاق می شود) که به اهل بیت ع گفته می شود راجع به حقی هست که از آن ها ، ستمگران ضایع کرده اند و به حقوق آن ها تعدی شده است .

روایت دوم : موثقه ابن بکیر : 12542- 3- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ أَنَّهُ قَالَ: إِنِّي لآَخُذُ مِنْ أَحَدِكُمُ الدِّرْهَمَ وَ إِنِّي لَمِنْ أَكْثَرِ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَالًا مَا أُرِيدُ بِذَلِكَ إِلَّا أَنْ تُطَهَّرُوا. [2]

حضرت در این روایت می فرماید که از شما شیعیان خمس دریافت می کند تا در سایه آن ، شما تطهیر بشوید . این تطهر چیزی نیست که مخصوص زمان حضور امام صادق ع باشد و این ملاکی هست که شامل همه دوران می شود .

روایت سوم: موثقه ابی بصیر :12543- 4- وَ عَنْهُ (محمد بن یعقوب) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ (بطائنی و ثقةٌ) عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: لَا يَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ يَشْتَرِيَ مِنَ الْخُمُسِ شَيْئاً حَتَّى يَصِلَ إِلَيْنَا حَقُّنَا [3] .

این روایت عمومیت دارد که می فرماید" لَا يَحِلُّ لِأَحَدٍ " که نمی تواند با مالی خمس به آن تعلق گرفته است ،چیزی خریداری کند تا حق ما اهل بیت ع به ما برسد . این روایت با عمومی که دارد ، حکم شرعی است و شامل همه دوران می شود .

روایت چهارم : موثقه ابی بصیر : 12544- 5- مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبَانٍ(غیر امامی ثقه) عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ مَنِ اشْتَرَى شَيْئاً مِنَ الْخُمُسِ لَمْ يَعْذِرْهُ اللَّهُ اشْتَرَى مَا لَا يَحِلُّ لَهُ [4] .

در این روایت هم که حضرت می فرماید : " مَنِ اشْتَرَى " عمومیت دارد و هر کسی که باشد که از خمس چیزی بخرد .

روایت پنجم : صحیحه عمران بن موسی : 12545- 6- مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ فِي بَصَائِرِ الدَّرَجَاتِ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَى عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَرَأْتُ عَلَيْهِ آيَةَ الْخُمُسِ فَقَالَ مَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِهِ- وَ مَا كَانَ لِرَسُولِهِ فَهُوَ لَنَا ثُمَّ قَال‌ وَ اللَّهِ لَقَدْ يَسَّرَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَرْزَاقَهُمْ بِخَمْسَةِ دَرَاهِمَ جَعَلُوا لِرَبِّهِمْ وَاحِداً وَ أَكَلُوا أَرْبَعَةً أَحِلَّاءَ ثُمَّ قَالَ هَذَا مِنْ حَدِيثِنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا يَعْمَلُ بِهِ وَ لَا يَصْبِرُ عَلَيْهِ إِلَّا مُمْتَحَنٌ قَلْبُهُ لِلْإِيمَانِ [5] .

اطلاق این روایت هم روشن است .

روایت ششم : موثقه حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ : وَ عَنْهُ (محمد بن الحسن) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ (امامی و ثقه) عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: خُذْ مَالَ النَّاصِبِ حَيْثُ مَا وَجَدْتَهُ وَ ادْفَعْ إِلَيْنَا الْخُمُسَ [6] .

در این روایت هم حضرت یک حکم عامی مطرح می کند که هر کجا مال ناصبی را پیدا کردید ، خمس آن را بدهید .

روایت هفتم: صحیحه محمد بن مسلم : أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الْمَلَّاحَةِ فَقَالَ وَ مَا الْمَلَّاحَةُ فَقَالَ أَرْضٌ سَبِخَةٌ مَالِحَةٌ يَجْتَمِعُ فِيهَا الْمَاءُ فَيَصِيرُ مِلْحاً فَقَالَ هَذَا الْمَعْدِنُ فِيهِ الْخُمُسُ فَقُلْتُ وَ الْكِبْرِيتُ وَ النِّفْطُ يُخْرَجُ مِنَ الْأَرْضِ قَالَ فَقَالَ هَذَا وَ أَشْبَاهُهُ فِيهِ الْخُمُسُ. [7]

روایت هشتم : صحیحه علی بن مهزیار : عَلِيُّ بْنُ مَهْزِيَارَ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَلِيِّ بْنُ رَاشِدٍ قُلْتُ لَهُ أَمَرْتَنِي بِالْقِيَامِ بِأَمْرِكَ وَ أَخْذِ حَقِّكَ فَأَعْلَمْتُ مَوَالِيَكَ ذَلِكَ فَقَالَ لِي بَعْضُهُمْ وَ أَيُّ شَيْ‌ءٍ حَقُّهُ فَلَمْ أَدْرِ مَا أُجِيبُهُ فَقَالَ يَجِبُ عَلَيْهِمُ الْخُمُسُ، فَقُلْتُ فَفِي أَيِّ شَيْ‌ءٍ ، فَقَالَ فِي أَمْتِعَتِهِمْ وَ ضِيَاعِهِمْ قَالَ وَ التَّاجِرُ عَلَيْهِ وَ الصَّانِعُ بِيَدِهِ فَقَالَ ذَلِكَ إِذَا أَمْكَنَهُمْ بَعْدَ مَئُونَتِهِمْ.[8] .

روایت نهم : صحیحه علی بن مهزیار : 12583- 5- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ ... فَأَمَّا الْغَنَائِمُ وَ الْفَوَائِدُ فَهِيَ وَاجِبَةٌ عَلَيْهِمْ فِي كُلِّ عَامٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى ﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‌ وَ الْيَتامى‌ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‌ عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ﴾ [9] .

روایت دهم : موثقه سماعه : عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الْخُمُسِ فَقَالَ فِي كُلِّ مَا أَفَادَ النَّاسُ مِنْ قَلِيلٍ أَوْ كَثِيرٍ.[10]

روایت یازدهم : عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي(امام جواد) ع إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ صَالِحُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ وَ كَانَ يَتَوَلَّى لَهُ الْوَقْفَ بِقُمَّ ، فَقَالَ يَا سَيِّدِي اجْعَلْنِي مِنْ عَشَرَةِ آلَافٍ فِي حِلٍّ فَإِنِّي أَنْفَقْتُهَا فَقَالَ لَهُ أَنْتَ فِي حِلٍّ ، فَلَمَّا خَرَجَ صَالِحٌ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع أَحَدُهُمْ يَثِبُ عَلَى أَمْوَالِ حَقِّ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَيْتَامِهِمْ وَ مَسَاكِينِهِمْ وَ فُقَرَائِهِمْ وَ أَبْنَاءِ سَبِيلِهِمْ فَيَأْخُذُهُ ثُمَّ يَجِي‌ءُ فَيَقُولُ اجْعَلْنِي فِي حِلٍّ أَ تَرَاهُ ظَنَّ أَنِّي أَقُولُ لَا أَفْعَلُ وَ اللَّهِ لَيَسْأَلَنَّهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَنْ ذَلِكَ سُؤَالًا حَثِيثاً [11] .

روایت دوازدهم : ضعیف : 12666- 3- وَ بِالْإِسْنَادِ [12] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَيْدٍ (الطبری) قَالَ: قَدِمَ قَوْمٌ مِنْ خُرَاسَانَ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع- فَسَأَلُوهُ أَنْ يَجْعَلَهُمْ فِي حِلٍّ مِنَ الْخُمُسِ فَقَالَ مَا أَمْحَلَ[13] هَذَا تُمْحِضُونَّا[14] الْمَوَدَّةَ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَزْوُونَ[15] عَنَّا حَقّاً جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا وَ جَعَلَنَا لَهُ لَا نَجْعَلُ لَا نَجْعَلُ لَا نَجْعَلُ لِأَحَدٍ مِنْكُمْ فِي حِلٍّ. [16]

وقتی که این روایات را در نظر می گیریم که برخی ازآن ها با اطلاق و برخی هم با عموم بر وجوب خمس دلالت دارد ، و همچنین آیه وجوب خمس را ملاحظه می کنیم ، باید به سراغ اخبار تحلیل رفت و با این دید ، آنها را بررسی کرد . برفرضی این اخبار اطلاقش ثابت بشود ، با این اخبار وجوب خمس ، معارضه می کند و در معارضه هم ترجیح با دسته وجوب خمس است که با آیه قرآن هم موافق است .