درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: کتاب الخمس/الانفال /زمین های به دست آمده بدون جنگ

فقهاء بعد از بحث از خمس ، بحث انفال را به عنوان تتمه ذکر می کنند و همان طور که در آیه اول سوره انفال آمده است ، انفال تماماً ملک پیامبر اکرم (ص) است و بعد از ایشان ، در اختیار امام ع است . ﴿يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ وَ أَطيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنين﴾‌ (الأنفال : 1) .

در روایات هم همین معنا ذکر شده است که انفال مربوط به خداوند متعال و پیامبر ص است.

روایت : وَ عَنْهُ [1] عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا يَقُولُ اللَّهُ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ‌ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ قَالَ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ ص- وَ هِيَ كُلُّ أَرْضٍ جَلَا أَهْلُهَا مِنْ غَيْرِ أَنْ يُحْمَلَ عَلَيْهَا بِخَيْلٍ وَ لَا رِجَالٍ وَ لَا رِكَابٍ فَهِيَ نَفْلٌ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ ص.[2]

روایت : وَ عَنْهُ [3] عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سَمِعَهُ يَقُولُ إِنَّ الْأَنْفَالَ مَا كَانَ مِنْ أَرْضٍ لَمْ يَكُنْ فِيهِ هِرَاقَةُ دَمٍ أَوْ قَوْمٍ صُولِحُوا وَ أَعْطَوْا بِأَيْدِيهِمْ فَمَا كَانَ مِنْ أَرْضٍ خَرِبَةٍ أَوْ بُطُونِ أَوْدِيَةٍ فَهَذَا كُلُّهُ مِنَ الْفَيْ‌ءِ وَ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ ص فَمَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِلرَّسُولِ يَضَعُهُ حَيْثُ يُحِبُّ.[4]

سوالی مطرح شد که یکی از مهم ترین قسم انفال ، همان اموالی هست که بدون جنگ یا با صلح از دشمن گرفته می شود که به آن فیء هم گفته می شود . اشکال این است که در آیه ششم و هفتم و هشتم سوره حشر هم این موضوع بیان شده است که این انفال مربوط به همان طوائفی هست که در خمس بیان شد . ﴿وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‌ رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَ لا رِكابٍ وَ لكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلى‌ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدير﴾ ( الحشر : 6). این آیه می فرماید که آن چیزی که خداوند از کفار به پیامبر ص بر می گرداند در اختیار ایشان هست . ولی در آیه بعد می فرماید : ﴿ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‌ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‌ فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‌ وَ الْيَتامى‌ وَ الْمَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِياءِ مِنْكُمْ وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقاب﴾‌ الحشر : 7) . همچنین در آیه هشتم می فرماید:﴿لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرينَ الَّذينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً وَ يَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُون﴾ ‌( الحشر : 8) گفته شده است که آیه هفتم، اگر بیان آیه قبل باشد که بدون جنگ به دست آمده است ، این مخالف آن مطلب مسلّم نزد شیعه هست که انفال کلاً مال پیامبر ص و امام ع است .و اگر این آیه مربوط به خمس هست که با جنگ به دست آمده است ، باز اشکال می شود که این آیه می فرماید که همه آن غنائم مربوط به این شش طائفه است ، حال آن که می دانیم که اگر غنائم جنگی باشد ، یک پنجم و خمسش مربوط به این شش طائفه است .

دو جواب از این اشکال مطرح شده است که در سابقاً به آن اشاره شد .

جواب سوم : مرحوم آقای خوئی ره : آیه ششم غیر از آیه هفتم است . آیه ششم مربوط به همان فیء و انفال است که بدون جنگ به دست آمده است که آن اختیارش در دست پیامبر ص است و خداوند ایشان را بر آن اموال مسلط کرده است . اما آیه هفتم مرتبط به آیه قبل نیست بلکه مربوط به غنائمی هست که با جنگ به دست می آید . بنابراین این آیه بر اساس آیه غنائم بیان کننده مصارف خمس یا مالکین خمس است .

چرا همه آن مربوط به شش طائفه هست ؟ در این آیه اجمالاً حکم آن بیان شده ولی در جای دیگر تفصیلش مطرح شده است که خمس آن مال این شش طائفه هست .

ممکن است گفته شود که این صحیحه محمد بن مسلم ، تأیید کننده همین جواب هست . « عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سِنْدِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلَاءٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ الْفَيْ‌ءُ وَ الْأَنْفَالُ مَا كَانَ مِنْ أَرْضٍ لَمْ يَكُنْ فِيهَا هِرَاقَةُ الدِّمَاءِ وَ قَوْمٍ صُولِحُوا وَ أَعْطَوْا بِأَيْدِيهِمْ وَ مَا كَانَ مِنْ أَرْضٍ خَرِبَةٍ أَوْ بُطُونِ أَوْدِيَةٍ فَهُوَ كُلُّهُ مِنَ الْفَيْ‌ءِ فَهَذَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ ص فَمَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِهِ ص يَضَعُهُ حَيْثُ شَاءَ وَ هُوَ لِلْإِمَامِ ع بَعْدَ الرَّسُولِ ص وَ قَوْلُهُ ﴿وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‌ رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَ لا رِكابٍ﴾ قَالَ أَ لَا تَرَى هُوَ هَذَا وَ أَمَّا قَوْلُهُ-﴿ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‌ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‌﴾ فَهَذَا بِمَنْزِلَةِ الْمَغْنَمِ ، كَانَ أَبِي ع يَقُولُ ذَلِكَ وَ لَيْسَ لَنَا فِيهِ غَيْرُ سَهْمَيْنِ سَهْمِ الرَّسُولِ وَ سَهْمِ الْقُرْبَى ثُمَّ نَحْنُ شُرَكَاءُ النَّاسِ فِيمَا بَقِيَ.[5] ».

پس این حدیث شریف هم دو آیه را مربوط به دو موضوع دانسته است . و اینکه فرمود به منزله مغنم هست ، به جهت این است که در این آیه فرض شده که از اهل قری گرفته شده است و معمولاً غنیمت از اهل قریه غنیمت به دست نمی آید و در میان جنگ غنیمت به دست می آید ولی در این جا یک نوع خاصی از غنیمت هست که با جنگ از اهل قری به دست آمده است.

استاد : این جواب سوم با توجه به این حدیث ممکن است پذیرفته شود ولی ظاهر آیه همان جوابی هست که شیخ طوسی ره فرموده است که آیه اول بیان کننده مالکیت انفال هست و آیه دوم بیان کننده مصرف انفال هست که پیامبر ص انفال را در مورد آنها باید هزینه و مصرف کند .

موارد انفال :

انفال در چند مورد ، مصداق دارد . مرحوم محقق صاحب شرایع ، انفال را پنج قسم دانسته ولی دیگر بزرگان آن را بیشتر دانسته اند و شاید بیش از هشت مورد داریم که فقهاء آنها را جزء انفال شمرده اند.

مورد اول : زمینی که از کفار بدون جنگ به دست بیاید (الارض التی ملکت من الکفار من دون قتال.) چنین زمین هایی تماماً ملک پیامبر ص محسوب می شود و بعد از ایشان هم ملک امام ع هست . بر این معنا ، برخی روایات متعدد دلالت می کند که برخی از آن ذکر می شود .

روایت : 12628- 4- وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: .... وَ لَهُ بَعْدَ الْخُمُسِ الْأَنْفَالُ وَ الْأَنْفَالُ كُلُّ أَرْضٍ خَرِبَةٍ قَدْ بَادَ أَهْلُهَا وَ كُلُّ أَرْضٍ لَمْ يُوجَفْ عَلَيْهَا بِخَيْلٍ وَ لَا رِكَابٍ وَ لَكِنْ صَالَحُوا صُلْحاً وَ أَعْطَوْا بِأَيْدِيهِمْ عَلَى غَيْرِ قِتَالٍ ... [6] .

روایت : موثقه محمد بن مسلم : وَ [7] عَنْهُ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سَمِعَهُ يَقُولُ إِنَّ الْأَنْفَالَ مَا كَانَ مِنْ أَرْضٍ لَمْ يَكُنْ فِيهَا هِرَاقَةُ دَمٍ أَوْ قَوْمٌ صُولِحُوا وَ أَعْطَوْا بِأَيْدِيهِمْ فَمَا كَانَ مِنْ أَرْضٍ خَرِبَةٍ أَوْ بُطُونِ أَوْدِيَةٍ فَهَذَا كُلُّهُ مِنَ الْفَيْ‌ءِ وَ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ ص فَمَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِلرَّسُولِ ص وَ يَضَعُهُ حَيْثُ يُحِبُّ.[8]

روایت : عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْأَنْفَالُ مَا لَمْ يُوجَفْ عَلَيْهِ بِخَيْلٍ وَ لا رِكابٍ أَوْ قَوْمٌ صَالَحُوا أَوْ قَوْمٌ أَعْطَوْا بِأَيْدِيهِمْ وَ كُلُّ أَرْضٍ خَرِبَةٍ وَ بُطُونُ الْأَوْدِيَةِ فَهُوَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص وَ هُوَ لِلْإِمَامِ مِنْ بَعْدِهِ يَضَعُهُ حَيْثُ يَشَاءُ.[9]

آیا انفالی و زمینی که بدون جنگ به دست می آید ، آیا این حکم مختص زمین است یا شامل غیر زمین هم می شود؟ مثلاً یک سلسه جواهراتی، ظروف ، طلاجات و غیره را با صلح در اختیار مسلمین قرار داده اند ، آیا این هم جزء انفال هست یا جزء غنائم محسوب می شود ؟

مرحوم صاحب جواهر و برخی از بزرگان نظرشان بر این است که اینها هم جزء انفال قلمداد می شود و انفال مخصوص زمین نیست . مرحوم آقای خوئی ره هم اعم بودن را تقویت می کنند . و دالّ بر این مسئله ، صحیحه حفص بن البختری است که بیان شد . در این حدیث می فرماید : « الْأَنْفَالُ مَا لَمْ يُوجَفْ عَلَيْهِ بِخَيْلٍ وَ لا رِكابٍ» نفرمود که الارض التی لم یوجف . هر چیزی که برای بدست آوردن آن با اسب و شتر نتاخته باشند ، انفال است.