درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: كتاب الطهارة/أحكام المياه/الماء المستعمل

مرحوم سید می فرمایند:

لا إشكال في القطرات التي تقع في الإناء عند الغسل و لو قلنا بعدم جواز استعمال غسالة الحدث الأكبر.[1]

در زمان غسل اگر قطرات آن در درون ظرف بیفتد حکم آن چیست؟ این مساله از جمله فروعات الماء المستعمل می باشد، آب مستعملی که برای حدث اکبر استفاده شده است مرحوم صاحب عروه می فرمایند این آب مستعمل برای رفع حدث اکبر خودش طاهر است و می شود با آن رفع خبث هم انجام داد اما آیا می شود با آن رفع حدث کرد، آیا می شود با غساله غسل جنابت مثلا وضو گرفت یا غسل دیگری انجام داد خوب این مساله مورد اختلاف فقها بود، مرحوم سید فرمودند اقوا این است که می شود با آن رفع حدث کرد و این نظر بحثش گذشت. نظر دیگر این بود که نمی شود برخی متقدمین قائل بودد که با غساله نمی شود رفع حدث کرد وضو گرفت و غسل انجام داد، الان فرعی که مطرح می شود این است که اگر از آن غساله قطراتی به آب غسل ما بچکد و وارد ظرف بشود، یعنی کل آب غسل ما از غساله نیست فرض کنید آب غسل در یک ظرفی قرار دارد و کسی دیگری هم در کنار آن ظرف دارد غسل می کند و از آب غسل او قطراتی هم در ظرف آب غسل ما می افتد، بحث این است که آیا می شود با آب این انائی که قطراتی از غساله غسل جنابت داخل آن چکیده می شود با آن غسل کرد یا نمی شود.

روشن است بنا بر نظر صاحب عروه آن را قبول داشتند و فرمودند که اقوا این است که آب غساله غسل جنابت و امثال غسل جنابت مطهر از حدث هم هست بنابراین می شود با این آب محل بحث هم غسل کرد و وضو گرفت، انما الکلام بنا بر نظر کسانی که قائلند با غساله غسل از حدث اکبر نمی شود رفع حدث کرد و نمی شود غسل ویا وضو انجام داد، بنا بر این نظر حکم چیست اگر قطراتی از آب غسلش بچکد داخل ظرف آبی که می خواهیم با آن غسل کنیم آیا می شود با آن غسل کرد، می فرمایند اشکال ندارد. لذا در این مساله بنا بر قول کسانی که قائلند با غساله غسل جنابت می شود غسل کرد و وضو گرفت اصلا جای بحث نیست چون فرض این است که با غساله می شود غسل انجام داد. اما بنا بر نظر کسانی که قائلند آب غساله حدث اکبر نمی شود غسل کرد دوباره، بنا بر این نظر محل بحث حکمش چیست؟ می فرمایند اشکال ندارد.

لذا سید می فرمایند اشکالی نیست در آن قطراتی که در ظرف واقع می شود در هنگام غسل شخص دیگری، یعنی اگر شخصی دارد غسل می کند و از آب غسل او قطراتی در آب غسل ما می افتد می شود با آن غسل کرد و اشکالی در آن نیست. می شود غسل کرد چون طاهر است و مطهر از حدث هم هست ولو اینکه ما قائل باشیم که غساله حدث اکبر استعمالش جایز نیست، حتی بنا بر این قول هم می شود با آب آن ظرفی که قطرات غسل دیگران در آن افتاده غسل کرد و وضو گرفت و اشکالی در این وجود ندارد.

در این مساله در حقیقت دو تا فرع مطرح است: یکی همین بود که عرض کردیم که اگر قطرات آب غسل دیگری اگر در ظرف کسی دیگر بیفتد این اشکال ندارد و می شود با آن غسل کرد. و فرع بعدی این است که قطرات نباشد و فرض کنیم نصف این آب ظرف که الان می خواهیم با آن غسل کنیم یا ثلث آن از آب غسل دیگری در آن افتاده است. ما فرع اول را در ابتدا بحث می کنیم.

دلیل این مطلب چیست این است که آب طهور است و انزلنا من السماء ماء طهورا ... آب دارای طهور است و اطلاقات ادله ای که می گوید با آب غسل کنید و وضو بگیرید اینها شامل هر آبی می شود، من جمله این آبی که قطراتی در آن از غساله غسل جنابت چکیده است دلیل اول ما همان اطلاقات مطهریت آب است. پس ما باید ببینیم مانعی در کار است یا نه، مانع می تواند یکی از این دو چیز باشد:

یکی اجماع وجود دارد که آبی که در رفع جنابت استعمال شده است رافع حدث نیست. کسی بگوید این اجماع شامل این مورد هم می شود برای اینکه در داخل این ظرف آب قطراتی هم از آن آب استعمال شده چکیده، عرض می کنیم این نمی تواند مانع باشد چون که چنین اجماعی در این مساله وجود ندارد، با اینکه ادعای اجماع شده است با غساله جنابت نمی شود غسل کرد ولی اکثر فقها قائلند که اگر قطراتی در آب ظرف بیفتد می شود با آن غسل کرد لذا اجماعی در این مورد وجود ندارد. و ثانیا مقعد اجماع عدم جواز استعمال غساله جنابت برای غسل است و در اینجا که قطراتی در ظرف افتاده به این نمی گویند آب مستعمل لذا معقد اجماع در اینجا شامل این مورد نیست.

مانع دوم حدیث ابن سنان است که مفصل بحثش گذشت این جمله از امام نقل شده بود «قالَ الْمَاءُ الَّذِي يُغْسَلُ بِهِ الثَّوْبُ أَوْ يَغْتَسِلُ بِهِ الرَّجُلُ مِنَ الْجَنَابَةِ لَا يَجُوزُ أَنْ يُتَوَضَّأَ مِنْهُ وَ أَشْبَاهِه‌»[2] که عمده دلیل کسانی که می گفتند غساله غسل جنابت مطهر از حدث نیست این حدیث بود کسی بگوید این روایت شامل می شود محل بحث را هم، یعنی آبی که قطراتی از غسل جنابت در آن افتاده است، چون می فرماید یغتسل به الرجل من الجنابة اینجا هم چون قطراتی از غسل جنابت در این ظرف آب افتاده پس این مورد را هم می گیرد و لذا باید بگوییم رافع حدث نیست.

ولی باید بگوییم جوابش روشن است بخاطر اینکه به این آبی که در ظرف وجود دارد وقطراتی از غسل جنابت در آن افتاده صدق نمی کند «الماء الذي یغتسل به من الجنابة»، این بر این محل بحث تطبیق نمی کند صدق نمی کند لذا می گوییم این آب طاهر است و مطهر، به این آب نمی گویند آب مستعمل در غسل بلکه آن قطرات در حقیقت عنوان خودش را از دست داده است وقتی وارد ظرف آب شده است لذا این روایت نمی تواند مستند واقع بشود برای محل بحث، که بگوییم چون این آب قطراتی از غسل جنابت در آن افتاده دیگر رافع حدث نیست، چون آن آبی که روایت بیان می کند ناظر به آبی است که در آن صدق می کند که این آب با آن غسل جنابت انجام شده است. پس دلیل اول ما همان اطلاقات ادله مطهریت آب است.

علاوه بر اینکه ما در اینجا دلیل خاص داریم یعنی روایاتی داریم که در خصوص این مورد واقع شده است که قطراتی که از غسل جنابت می ریزد در آن ظرفی که می خواهد با آن غسل کند این اشکال ندارد از این روایات است روایت صحیحه شهاب بن عبد ربه:

1.مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: فِي الْجُنُبِ يَغْتَسِلُ فَيَقْطُرُ الْمَاءُ عَنْ جَسَدِهِ فِي الْإِنَاءِ وَ يَنْتَضِحُ الْمَاءُ مِنَ الْأَرْضِ فَيَصِيرُ فِي الْإِنَاءِ إِنَّهُ لَا بَأْسَ بِهَذَا كُلِّهِ.[3]

می فرماید جنبی دارد غسل می کند و آب می چکد از بدنش آن طرف و در ظرف آب برای غسل می افتد و همچنین آب از زمین می پاشد یعنی این آقایی که دارد غسل می کند آب غسلش به زمین می ریزد و باز از زمین برمی گردد و می پاشد و در درون ظرف می افتد، امام هم فرمودند اینها اشکال ندارد یعنی چه از بدنش مستقیم بچکد ویا به زمین برخورد و برگردد بیفتد در ظرف اینها اشکال ندارد. ظاهر این حدیث این است که آماده شده است برای غسل، این ظرف درحمام بوده و شخص می خواسته برای غسل از آن استفاده کند امام هم می فرمایند این اشکال ندارد و روایت ظهور دارد در اینکه این قطرات مانع از رافعیت این آب از رفع حدث نمی شود.

روایت دیگری در اینجا هست که رواست صحیحه فضیل است:

2.وَ أَخْبَرَنِي الشَّيْخُ أَيَّدَهُ اللَّهُ تَعَالَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْجُنُبِ يَغْتَسِلُ فَيَنْتَضِحُ مِنَ الْأَرْضِ فِي الْإِنَاءِ فَقَالَ لَا بَأْسَ هَذَا مِمَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى- ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ.[4]

می گوید از امام سوال کردیم از جنبی که دارد غسل می کند و از زمین آب به ظرف برمی گردد و درون ظرف میفتد امام فرمودند این اشکال ندارد، غساله این شخص به زمین اصابت می کند و برمی گردد می چکد در ظرف آب. بعد می فرمایند این داخل در این آیه است که خداوند در دین برای شما حرجی قرار نداده است. لذا این روایات خاصه دلیل روشنی است که این گونه قطرات که وارد ظرف آب غسل می شود این باعث نمی شود که ما نتوانیم با این آب ها غسل کنیم یا وضو بگیریم هر چند قائل باشیم با غساله جنب نمی شود غسل کرد زیرا در سایه این روایت می گوییم این در جایی است که کل آب اگر از غساله باشد نمی شود با آن غسل کرد ولی اگر قطراتی از غسل جنابت وارد آب ظرف شد این اشکال ندارد.

ممکن است توهم شود این روایات ناظر به طهارت آن قطرات است نه ناظر به مطهریت آنها از حدث، یعنی آب آن اناء که در آن قطرات غسل جنب افتاده پاک است ولی معنایش این نیست که می شود با آن غسل کرد معنایش مطهریت آن نیست. ولی عرض کردیم این اشکال درست نیست برای اینکه ظاهر این روایات بلکه صریح آنها این است که غسل با آن اشکال ندارد، مثل روایت فضیل که ظاهرش این است که دارد غسل می کند و همزمان آب هم به دورن ظرف می افتد امام فرمود اشکال ندارد یعنی با بقیه اش می تواند غسل را تمام کند اگر مطهر از حدث نبود امام نمی فرمود اشکال ندارد. پس همانطور که صاحب عروه فرموده اند این قطرات ضرری نمی رساند وآب ظرف همچنان مطهر از حدث است.

اما فرع دوم این است که این در حد قطرات نباشد بلکه یک سوم یا دوم این آب از آب غساله غسل باشد بطوری که این آب غساله مستهلک نشود در آن آب غیر غساله این جا حکمش چیست، برخی فقها فرموده اند این اشکال ندارد برای اینکه آنمقداری که ما دلیل داریم بر عدم مطهریت آب غساله از حدث، آنجایی است که همه اش از آب غساله باشد اما اگر نصفش آب غساله است و نصفش آب غیر غساله است این موارد را شامل نمی شود و دلیل نداریم لذا به اطلاقات تمسک می کنیم با طاهر بودن مطهر بودن.

دلیل دوم شان این است که می شود به ذیل صحیحه علی بن جعفر تمسک کرد، می فرماید:

فَإِنْ كَانَ فِي مَكَانٍ وَاحِدٍ وَ هُوَ قَلِيلٌ لَا يَكْفِيهِ لِغُسْلِهِ فَلَا عَلَيْهِ أَنْ يَغْتَسِلَ وَ يُرْجِعَ الْمَاءَ فِيهِ فَإِنَّ ذَلِكَ يُجْزِيه‌.[5]

این روایت در آن فرض شده است که کسی می رسد به آب هایی که متفرق هستند و اینها کانه برای غسل کافی نیستند به تنهایی، این شخص وظیفه اش چیست... تا می رسد به ذیل این حدیث که می گوید فإن کان في مکان واحد... اگر آن آبی که در بیابان یافته ایم این در یک جاست ولی کم است به طوری که برای غسل کفایت نمی کند می فرماید بر این آقا مشکلی نیست که غسل کند و آب هم برگردد در آن آب قلیل قرار بگیرد و دوباره با آن غسل کند، یعنی با آب مستعمل غسل دوباره غسل کند و غسل را تکمیل کند، یعنی با غساله غسل جنابت می شود غسل کرد. پس اگر هم کسی که قائل بشود با غساله غسل جنابت نمی شود رفع حدث کرد آن در جایی است که همه آن آب از آب غساله باشد ولی اگر بخشی از آن از آب غساله بود و بخشی هم از غیر غساله بود ظاهرا اشکالی ندارد از آن برای رفع حدث استفاده کرد.