درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: طهارت/آب راکد /تنجس آب قلیل با ملاقات

مرحوم صاحب عروه می فرمایند:

«فصل: الراكد بلا مادّة إن كان دون الكرّ ينجس بالملاقاة، من غير فرق بين النجاسات، حتّى برأس إبرة من الدم، الّذي لا يدركه الطرف، سواء كان مجتمعاً أو متفرّقاً مع اتّصالها بالسواقي، فلو كان هناك حفر متعدّدة فيها الماء و اتّصلت بالسواقي و لم يكن المجموع كرّاً إذا لاقى النجس واحدة منها تنجّس الجميع، و إن كان بقدر الكرّ لا ينجس و إن كان متفرّقاً على الوجه المذكور، فلو كان ما في كلّ‌ حفرة دون الكرّ و كان المجموع كرّاً و لاقى واحدة منها النجس لم تنجس لاتّصالها بالبقيّة. [1]

بحث در آب راکد بود. امروز فرع جدیدی از عبارت مرحوم سید را بررسی می کنیم. می فرماید آبی که کمتر از کر است یعنی قلیل است اگر با سرسوزنی از خون هم ملاقات کند نجس می شود. مرحوم شیخ در استبصار فرموده نه، اگر قطره به نحوی کوچک باشد که چشم آن را نبیند دیگر آب را نجس نمی کند، ایشان به این روایت استدلال نموده، این روایت در کافی و استبصار و تهذیب بیان شده است:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعَمْرَكِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ رَعَفَ فَامْتَخَطَ فَصَارَ بَعْضُ ذَلِكَ الدَّمِ قَطْراً صِغَاراً فَأَصَابَ إِنَاءَه‌ هَلْ يَصْلُحُ لَهُ الْوُضُوءُ مِنْهُ فَقَالَ إِنْ لَمْ يَكُنْ شَي-ْئاً يَسْتَبِينُ فِي الْمَاءِ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ كَانَ شَيْئاً بَيِّناً فَلَا تَتَوَضَّأْ مِنْهُ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ رَعَفَ وَ هُوَ يَتَوَضَّأُ فَتَقْطُرُ قَطْرَةٌ فِي إِنَائِهِ هَلْ يَصْلُحُ الْوُضُوءُ مِنْهُ قَالَ لا. [2]

این روایت نسبت به خون گفته شده است. اگر ما این نظر شیخ را بپذیریم باید بر فرمایش سید در عروه حاشیه بزنیم. اتقافا مرحوم حکیم و امام خمینی این نظر شیخ را تقویت نموده اند. یک دلیل دیگر هم مرحوم حکیم بیان کرده و آن تمسک به اصل طهارت است. فرموده اصل در آب طهارت است زیرا خدای تعالی آب را طاهر خلق نموده است، «خلق الله الماء طهورا». شما که میخواهید بگویید نجس می شود باید دلیل بیاورد. عبارتشان این چنین است:

إن ظاهره عدم الانفعال بما لا يكون مرئيا من أجزاء الدم، و هذا هو مقتضى الأصل، إذ لا دليل على نجاسة الذرات الدموية التي لا يدركها الطرف، لعدم ثبوت كونها دما عرفا، نظير الأجزاء المائية المنتشرة في البخار. لا أقل من انصراف دليل النجاسة عنها، أو دليل انفعال الماء بملاقاة النجاسة. و على هذا فان كان هذا هو مراد الشيخ (ره) فلا بأس به. و في المبسوط جزم بعدم انفعاله بما لا يمكن التحرز منه، مثل رؤوس الابر من الدم و غيره، لأنه لا يمكن التحرز عنه. انتهى. فإن أراد ما ذكرنا ففي محله أيضاً. و ان أراد غيره فهو خلاف إطلاقات الانفعال و التعليل الذي ذكره غير ظاهر صغرى و كبرى.[3]

درباره روایتی که شیخ به آن استدلال نموده، حرف وجود دارد:

1.گفته می شود اینجا که امام فرموده اگر قطره خون مشخص نباشد آب نجس نمی شود این حکم ظاهری است. امام دارد حکم ظاهری را بیان می کند، امام فرموده اگر شک کردی خون داخل ظرف افتاده یا نه اصالة الطهارة جاری کن. زیرا شخص نمی دانسته که خونی که به ظرف اصابت کرده در درون آب افتاده یا در بیرون ظرف افتاده. امام در اینجا در مقام بیان حکم ظاهری است.

2.این روایت نمی تواند دلیل باشد زیرا اصحاب از این روایت اعراض نموده اند و فقط شیخ به آن استدلال کرده و غیر از ایشان کسی چنین چیزی نفرموده است.

بررسی کلام مرحوم حکیم و امام خمینی

امام اینکه مرحوم حکیم و امام فرموده اند نقضی به آن وارد است: فرض کنید مقدار زیادی خون به صورت نامرئی به آب وارد شد و ماهم این را می دانیم ولی قابل تشخیص نبود. اینجا نمی توانیم بگوییم آب نجس نیست و ادله از این مورد منصرف است بلکه این مورد را می گیرد. این فرض ممکنی است.

لذا اگر بخواهیم فرمایش امام و حکیم را بپذیریم باید بگوییم به شرطی که یک ذره باشد، و الا اگر بیشتر باشد و لو با چشم هم دیده نشود باز آب نجس اشت.

بیان فرع بعدی مربوط به آب راکد

فرموده خون و لو به اندازه سر سوزنی باشد نجس می کند و در حکم فرقی ندارد آب قلیل متفرق یا مجتمع. اگر متفرق هم باشند ولی به هم متصل باشند باز هم همه نقاط نجس می شوند.

اینجا باید ما یک قیدی بزنیم و آن «متساوي السطوح» بودن است. یعنی آب قلیلی که متفرق است اگر همه در یک سطح باشند نجس می شوند، ولی اگر همه قسمت ها در یک سطح نباشند، مثل اینکه قسمت نجس نشده قسمت بالاتر باشد و آن قسمت که نجس شده در پایین قرار داشته باشد، در این صورت قسمت بالایی نجس نمی شود یا بالعکس.

نمی توانیم بگوییم چون این آب قلیل است همینکه قسمت پایین آن نجس شد همه قسمت های آن ولو در بالا قرار داشته باشد هم نجس می شود. ما نظیر این مطلب را هم در آب مضاف عرض کردیم.

بله در جایی که سرایت و وحدت باشد همه اش نجس می شود ولی در جایی که سرایت و وحدت وجود ندارد و آب به صورت فواره است آن قسمت بالایی اگر نجس بشود قسمت پایینی نجس نمی شود. و یا اینکه به صورت فواره نیست بلکه آب از بالا به پایین جاری است در اینجا اگر پایین نجس بشود قسمت بالایی را نجس نمی کند. اینکه می فرمایند آب قلیل اگر نجس بشود همه قسمت های آن هم نجس می شود در جایی درست است که سطح آب مساوی باشد اما اگر آب دارای بالا و پایین باشد در اینجا حکم فرق پیدا می کند زیرا ملاقات در این موارد صدق نمی کند مثل آفتابه که اگر آب بیرون از آن نجس شود آب درون آن نجس نمی شود و لو به هم متصل باشند.

خلاصه هر جا ملاقات در نزد عرف صدق کند نجس می شود مثل متساوی السطوح و هر جا ملاقات صدق نکند مثل جایی که متساوی السطوح نیست نجس نمی شود.

اینجا ما یک قیدی به فرمایش مرحوم صاحب عروة می زنیم. بعد ایشان می فرمایند «و إن كان بقدر الكرّ لا ينجس و إن كان متفرّقاً على الوجه المذكور، فلو كان ما في كلّ‌ حفرة دون الكرّ و كان المجموع كرّاً و لاقى واحدة منها النجس لم تنجس لاتّصالها بالبقيّة». یعنی اگر مجموع به قدر کر باشد نجس نمی شود، و لو اینکه متفرق باشد نه مجتمع، که با سواقی باهم متصل اند.

ایشان در آب قلیل فرمود همه قسمت هایی که به هم متصل اند نجس می شوند، ما در آنجا قید کردیم بله در صورتی که مساوی السطوح باشد نجس می شود. اما اگر چنین نباشد نجس نمی شود مثل اینکه فواره باشد.

درباره کر هم باید فرمایش ایشان را قید زد، زیرا در اینجا هم اگر حفره ها متساوی باشند بله نجس نمی شوند، یکی به نجس بخورد چون مجموعا کر است و همه به هم متصل اند نجس نمی شود، اما اگر مختلف السطوح باشند یکی عالی باشد و دیگری در اسفل باشد، مثل اینکه حوضچه ای در اینجا است، یک مخزنی در بالا دارد، و با لوله به هم وصل هستند، مثل حمام های قدیم که آب از خزینه می آمده و در حوضچه قرار می گرفته و این آب ها به هم متصل بوده اند، در اینجا اگر آن آب بالایی به مقدار کر نباشد، و کمتر باشد و مجموعشان به مقدار کر باشد، آیا آن آب بالایی به واسطه این آب پایینی اعتصام پیدا می کند یا نه؟ یعنی بگوییم در صورت ملاقات نجس با بالایی، این بالایی نجس نمی شود چون به پایینی متصل است، ظاهرا مشکل باشد بگوییم اعتصام دارد، لذا ادله کر شامل این جا نمی شود.

برعکسش چطور؟ یعنی پایینی با نجس ملاقات کرده بگوییم چون به بالایی متصل است نجس نمی شود. این صورت بحثش در هنگام بیان حکم آب حمام می آید، در آنجا دو نظر است، که عرض خواهیم کرد.

ادامه بحث جلسه آینده و الحمدلله رب العالمین.