درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: کتاب الخمس/خمس ارباح مکاسب و فوائد /بررسی روایات باب

بحث ما در روایاتی بود که به آن ها برای وجوب خمس در فاضل المؤنه در ارباح مکاسب و غیر ارباح مکاسب تمسک شده است . دو روایت باقی مانده که آن های را می خوانیم .

روایت نهم : 12587- 9- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الرَّيَّانِ بْنِ الصَّلْتِ (از اصحاب امام رضا ع و ثقه ) قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي مُحَمَّدٍ(امام عسکری)ع مَا الَّذِي يَجِبُ عَلَيَّ يَا مَوْلَايَ فِي غَلَّةِ (درآمد) رَحَى (آسیاب) أَرْضٍ فِي قَطِيعَةٍ (بخشی از زمین) لِي وَ فِي ثَمَنِ سَمَكٍ وَ بَرْدِيٍّ (نی های زخیم) وَ قَصَبٍ (نی های نازک) أَبِيعُهُ مِنْ أَجَمَةِ (نیزار) هَذِهِ الْقَطِيعَةِ، فَكَتَبَ يَجِبُ عَلَيْكَ فِيهِ الْخُمُسُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى . [1]

این روایت دلیل بر درآمدی هست که مربوط به زمین است و همچنین محصولاتی که انسان از طریق حیازت به دست می آورد و همچنین اجاره ای آسیاب را هم در بردارد . پس همه این منافعی که از این طریق برای این شخص حاصل می شود ، چه از راه اجاره ، چه از راه حیازت و چه از راه درآمد زمین باشد در همه این ها خمس هست .

روایت دهم : موثقه: 12588- 10- مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ(کسی هست که درباره او از امام عسکری ع بعد از انحرافش لعن صادر شده است) عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ فِي الرَّجُلِ يُهْدِي إِلَيْهِ مَوْلَاهُ(غلام آزاد شده اش برای او هدیه می آورد) وَ الْمُنْقَطِعُ إِلَيْهِ هَدِيَّةً تَبْلُغُ أَلْفَيْ(دو هزار) دِرْهَمٍ أَوْ أَقَلَّ أَوْ أَكْثَرَ ، هَلْ عَلَيْهِ فِيهَا الْخُمُسُ، فَكَتَبَ ع الْخُمُسُ فِي ذَلِكَ (هدیه) وَ عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ فِي دَارِهِ الْبُسْتَانُ ، فِيهِ الْفَاكِهَةُ يَأْكُلُهُ الْعِيَالُ إِنَّمَا يَبِيعُ مِنْهُ الشَّيْ‌ءَ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ أَوْ خَمْسِينَ دِرْهَماً ، هَلْ عَلَيْهِ الْخُمُسُ ،فَكَتَبَ أَمَّا مَا أُكِلَ فَلَا وَ أَمَّا الْبَيْعُ فَنَعَمْ هُوَ كَسَائِرِ الضِّيَاعِ (زمین ها). [2]

پس این دو روایت دال بر این است که خمس در درآمد زمین هست . در آن روایت قبلی که گفت من در آن بخش از زمین یک آسیابی دارم و امام ع هم فرمود خمس دارد ، در آن روایت برخی خواسته اند بگویند که این خمس مربوط به خمس غنائم می شود چون زمین از اراضی خراجیه بوده است و آن را به غنیمت گرفته اند و غنیمت هم خمس دارد . جوابش هم روشن هست که این مربوط به خود زمین که نیست بلکه مربوط به درآمد زمین است لذا گفت فِي غَلَّةِ رَحَى أَرْضٍ فِي قَطِيعَةٍ لِي . پس راجع به آن زمین نیست، درست است که آن اقطاع بوده ولی سوال راجع به خود زمین نیست بلکه راجه به درآمد آن است.

اما واقعاً خود آن زمین خمس دارد یا خیر ، اختلافی هست . برخی از بزرگان فرموده اند نه آن جا که روایاتی داریم که زمین حین الفتح برای مسلمین است ، دیگر خمس ندارد و شامل ادله خمس نمی شود .پس در خود زمین های خراجیه خمس نیست .

عبارت مرحوم تبریزی ره در این باره این است : و ورد في أنّ الأراضي المفتوحة عنوة ملك لطبيعي المسلمين، و بما أنّ تلك الأراضي داخلة في الغنيمة و الفائدة و يعمّها في كلّ فائدة و ربح خمس، و لكنّ إطلاق ما ورد في أنّ تلك الغنيمة يعني أراضي الخراجيّة‌ جميعها ملك لطبيعي المسلمين يعني بجميع أجزائها ملك له لا خصوص أربعة أخماسها فيقدّم الحكم المذكور لها على عمومات وجوب الخمس و مطلقاته. [3]

بحث بر اساس این روایات در سه مقام باید صورت بگیرد :

مقام اول : اگر کسی مالی داشته باشد که یا خمسش را داده است یا خمس به آن تعلق پیدا نمی کند مانند ارث ، اگر این مال نماء پیدا کرد چه منفصل (مثلاً گوسفندی که زائیده است یا درختی هست که میوه داده است) و چه متّصل (مثلاً حیوانی چاق شده یا نهالی بوده که الآن تبدیل به درختی شده است )، بر آن خمس هست یا خیر ؟ این که فوائد و غنائم خمس دارد شامل این نماءات می شود یا خیر؟

مقام دوم : آن جایی است که نماء و تغییر در مال حاصل نشده است و خمسش را هم قبلاً داده اند یا از اموالی هست که خمس به آن تعلق پیدا نمی کند ولی زیادت حکمی (بالا رفتن قیمت) پیدا کرده است ، آیا خمس بر آن واجب می شود یا خیر؟

مقام سوم : آن جایی هست که زیادت حکمی صورت گرفته ولی در اثر تورّم این زیادت و ارزش ایجاد شده است . یعنی واقعاً قیمتش چندین برابر شده ولی قدرت خرید بالا نرفته است . آیا مشمول ادله خمس هست یا خیر؟ این دیگر از مسائل مستحدثه میشود .