درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: خمس/غنائم حربی /سعه و ضیق مفهوم

مرحوم سید ره در عروة می فرماید :

فرع اول : و من الغنائم الّتي يجب فيها الخمس الفداء الّذي يؤخذ من أهل الحرب .

فداء : فدیه و مبلغی هست که برای آزاد کردن اسیر از سوی دشمن پرداخت می شود. چنانچه ایران از آمریکا برای آزاد سازی اسیران ، فدیه می گیرد . این فدیه هم داخل در غنائمی هست که خمس بر آن می آید.

فرع دوم : بل الجزية المبذولة لتلك السريّة، بخلاف سائر أفراد الجزية،

جزیه مبلغی هست که به لشکر مقابل پرداخت می شود تا از جنگ با آنها منصرف شوند و مداهنه می کنند. این جزیه هم از غنائم است. اما جزیه و مالیات اهل کتاب که هر سال برای مسلمین می دهند ، آن خمس ندارد و مال مسلمین است.

فرع سوم : و منها أيضاً ما صولحوا عليه [1] ، . آن مالی که بر آن صلح انجام شده است. پس تا این جا مرحوم سید ره سه مورد را وارد غنائم کردند ، فداء ، جزیه برای سریه و مالی که وجه مصالحه قرار می گیرد ، در این سه مورد خمس غنمیت جاری است.

عرض می کنیم که این بحث به معنای غنیمت بر می گردد. دلیل خاص که آیا این سه مورد داخل در غنیمت حربی هست پس خمسش را باید داده بشود یا داخل غنیمت حربی نیست و خمس غنمیت بر آن واجب نیست ، دلیل خاصی ندارد نه آیه ای و نه دلیل خاصی برای این سه مرود نداریم. این مربوط به کلمه غنیمت در آیه و در روایات هست که چگونه این غنمیت را معنا بکنیم؟ اگر توسعه بدهیم ، شامل این موارد می شود و توسعه نشود ، شامل این موارد نمی شود و گفته شود که غنیمت در جایی هست که جنگ کنند و از آن جا بعد از غلبه ، یک سری اموالی را از آنجا بگیرند اما فدیه که برای آزاد سازی اسیر گرفته شده یا جزیه ای که دشمن داده یا مالی که برای مصالحه داده اند ، اینها داخل در غنیمت نیست.

شما توجه کنید که اکثر فقه ما استنباطش مربوط به این است که یک مفهومی ، موضوع حکمی قرار گرفته است و فقهاء بر سعه و تضییق آن بحث می کنند که آیا شامل فلان شیء می شود یا خیر ؟آیا فداء ، جزیه و مال مصالحه شده ، خمس غنائم حربی را دارد یا ندارد؟ همه اینها را مجتهد باید مشخص کند.

مرحوم سید ره این ها را داخل در غنائم حربی می داند. این مخالف فرمایش ایشان در بحث اجتهاد و تقلیید است که مفاهیمی که مستنبطه هستند و هیچ اصطلاح شرعی در آن نیست ، آن مربوط به مجتهد و باب تقلیید نمی شود. اگر مربوط به مجتهد نمی شود پس چطور قدم به قدم در این مسائل ورود پیدا می کنید؟ خیلی از بزرگان در آن بحث ، حاشیه زده اند که این مطلب شما درست نیست. تعیین حدود مفاهیم عامه که نیاز به یک نحو استنباط دارد ، گرچه آن مفهوم از مفاهیمی نباشد که شارع در آن دخالت کرده باشد ، ولی آن مفاهیم هم تعیینش به عهده مجتهد و شرع هست نه مردم . پس دعوای ما در این مسائل در تعیین سعه و ضیق این مفاهیم هست ، که آیا این مفهوم سعه دارد یا ندارد؟

اقوال در مسئله :

در اینجا فقهاء دو دسته هستند. مرحوم شهیداول ، شهید ثانی ، صاحب جواهر ره ، توسعه می دهند و فداء واین موارد ، داخل در غنائم هستند.ولی برخی از بزرگان ،مانند محقق عراقی، امام ، صاحب مستمسک می فرماید که غنیمه آن هست که بعد الغلبه باشد و در این ها قید غلبه نیست.

چهار احتمال در این جا مطرح است :

1) غنیمت مخصوص جایی هست که جنگی صورت بگیرد و غلبه ای حاصل بشود و آن اموالی که به سبب این غلبه به دست می آید ، آن فقط غنیمت است.

2) ما شرط میدانیم که جنگی ای شروع بشود چه غلبه ای باشد و چه نباشد ، اگر اموالی به دست مسلمانان آمد، آن داخل در غنیمت است.

3) شروع جنگ لازم نیست ، بلکه همان آمادگی برای قتال کفایت می کند. همین که لشکر حرکت کند و دشمن از ترس ، مبلغی بدهد ، این هم داخل در غنائم محسوب می شود.

4) هر مالی که از کافر گرفته می شود ، داخل در غنائم هست و جنگ و آمادگی برای آن و امثال آن ، لازم نیست. مثلاً یا با دزدی ، ربا و... به دست آمد؛ چون ربا را آنها جائز می دانند. همه اینها داخل در غنیمت است.

مرحوم صاحب جواهر و بزرگانی دیگر، غلبه را شرط ندانسته اند و فرموده اند جنگ و قتالی فقط باشد و شاید از کلمات بعضی از آنها استفاده می شود که مقدمات جنگ هم کافی هست(احتمال سوم). اما در مقابل همچون محقق عراقی و امام و برخی دیگر ، جنگ را مقید به قید غلبه دانسته اند(احتمال اول).

استاد :

به نظر می رسد که اگر ما کلمه غنیمت را از نظر عرفی ، ملاحظه کنیم ، شامل مورد اول قطعاً می شود ،شامل مورد دوم هم می شود و در مورد سوم شک می شود و بعید نیست این را هم در معنای غنیمت بدانیم چرا که این هم از شؤون حرب می شود. غنیمت آن مالی هست که یا از جنگ بالفعل به دست آمده باشد یا از شؤون آن حرب باشد . فلذا به نظر می رسد که آن توسعه صحیح است و غنیمت شامل سه قسم اول می شود ولی مورد چهارم را شامل نمی شود.

پس نظر سید ره را در اینجا درست می دانیم و این سه مورد داخل در موارد غنائمی حربی که گسترش دارد ، می شود . اگر این را هم نپذیرفتید ، باید احتمال اول و دوم را دیگر لاقل پیذیرفت و جنگ بشود چه غلبه ای باشد و چه نباشد ، داخل در معنای غنمت می شود و ما قید غلبه را نمی توانیم قبول کنیم.