درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: كتاب الطهارة/أحكام المياه /الماء الراکد/المسألة2.

عرض کردیم مرحوم صاحب عروه می فرمایند:

(مسألة 2): الكرّ بحسب الوزن ألف و مائتا رطل بالعراقيّ‌، و بالمساحة ثلاثة و أربعون شبراً إلّا ثُمن شبر فبالمنّ‌ الشاهيّ‌ و هو ألف و مائتان و ثمانون مثقالاً يصير أربعة و ستّين منّاً إلّا عشرين مثقالاً. [1]

بحث در مساحت آب کر بود، ما عرض کردیم مختار ما همان قول قمیین است، وجوهی که این نظر را اثبات می کرد را عرض کردیم. علاوه بر این ما روایات معتبره ای هم برقول به سه وجب و نیم داشتیم، آن وقت بحث واقع شد که ما چطور اینها رو جمع کنیم. یک دسته می فرمود سه وجب در سه وجب در سه وجب، و یک دسته می گفت سه وجب و نیم در... و چون اینها عدد هستند و مفهوم دارند، و هر کدام آن دیگری را نفع می کند، بنابراین تعارض واقع می شود بین روایات.

از این مشکل تر محاسبه مساحت با وزن بود، که در اینجا هم تعارض وجود دارد، زیرا مشهور فرموده اند مساحت تقریبا 43وجب است، این در حالی است که وزن را 1200 رطل عراقی گرفته اند، زیرا 1200 رطل با مساحت ذکر شده همخوانی و هماهنگی ندارد.

یک اشکالی اینجا مطرح شده که این اختلاف روایات را در مساله چگونه حل کنیم؟

اصلا فقیه کارش همین است، باید روایات اهل بین را درست بفهمد، نباید فکر کند اینها متناقض اند و نمی توان آنها را جمع کرد، اصلا فقیه کسی است که این تعارضات را حل کند، اینها را درست بیان کند، درست توجیه کند. عرض کردیم اینجا چند جواب مطرح است:

اول: اگر اختلاف اینها خیلی کم باشد، آن موقع حمل می شود بر مسامحه عرفیه، و از آن می گذریم، زیرا این تسامحات عرفیه غالبا هست و لذا تعارضی شکل نمی گیرد تا بخواهیم آن را حل کنیم. فرض کنید 1200 رطل را می سنجیم با 27وجب، و می بینیم اینها چند گرم با هم اختلاف دارند، در اینجا حمل بر مسامحه می شود و معنایش این است که ما همان اقل را می گیریم و که کافی است برای ما.

دوم: اگر اختلاف زیاد باشد در اینجا دو حالت وجود دارد:

1.یا بین اینها اقل و اکثر هست یعنی یکی اقل است و دیگر اکثر است، مثل 27وجب و 43 وجب، اینجا اکثر را حمل بر علامت بودن بر اقل می کنند، عرف و محاورات هم با اینگونه حمل ها سازگاری دارد. مثل کسی که می خواهد قبا بدوزد خیاط می گوید 3متر پارچه بخرد درحالی که دو متر و نیم کافی است. در اینجا همینطور است.

نظیر این را ما در شرع داشتیم در مساله حد ترخص که اگر اذان مخفی شد، نماز را قصر بخواند، روایتی دیگر می گوید اگر دیوار شهر مخفی شد قصر بخواند، در اینجا روشن است که اول برای انسان اذان مخفی می شود بعدا دیوار شهر مخفی می شود، زیرا اگر شما چند کیلومتر هم از شهر خارج بشوید باز هم دیوار را می بینید در حالی که اذان را نمی شنوید، ما گفتیم خفا دیوار علامت بر خفا اذان است یعنی اکثر علامت است برای اقل. در مانحن فیه هم همین طور می گوییم اگر از باب اقل و اکثر باشند.

پس اگر ما هم روایات 27وجب را پذیرفتیم و هم روایات 43وجب را پذیرفتیم، در اینجا ما اکثر را علامت برای اقل قرار می دهیم، امام فرموده سه وجب و نیم تا قهرا سه وجب حاصل بشود، پس اکثر معیار برای کشف اقل است زیرا تخییر بین اقل و اکثر معنا ندارد.این نظر ما درباره این روایات است. بین مساحت و وزن هم همین را می گوییم. می گوییم وزن علامت برای مساحت است زیرا در مایعات معمولا مساحت معیار است نه وزن. آنوقت سایر وزن ها و مساحت های ذکر شده می شود علامت برای همین 27وجب که مساحت است.

2.اختلاف بین این روایات اگر به صورت اقل و اکثر نباشد، بلکه به صورت عموم و خصوص من وجه باشد، یعنی یکی فرموده 27وجب، یکی فرموده 1200رطل عراقی، می بینیم اینها گاهی باهم مطابق اند، مثلا آب نجف 27وجبش می شود 1200 رطل عراقی، اما در شهر دیگری که آبش سنگین است وزن 1200 رطل با 27وجب سازگاری ندارد و وزن از مساحت کمتر می شود، یعنی معیار وزن حاصل شده ولی معیار مساحت حاصل نشده است، گاهی هم به عکس است جایی آبش لطیف و صاف است، در آنجا مساحت حاصل است ولی وزن حاصل نشده است، و وزنش کمتر از 1200 رطل شده است، در چنین جاهایی راحل چیست؟

راه حل آن جمع به «أو» است، یعنی یا این معیار یا آن معیار، یعنی هر کدام حاصل شد کفایت می کند، این را حل ماست در اینجاست، نظیر علائم بلوغ، و این جمع یک جمع عرفی و عقلائی است.

به نظر ما این تعارضات قابل رفع اند و این روایات در این مساله قابل جمع اند و به این شکلی که عرض کردیم و مشکلی در کار نیست از نظر ما.

برخی در اینجا یک جمع های غیر مقبولی گفته اند، فرموده اند که روایات اقل مطلق اند و روایات اکثر آن را تقیید می زند، یعنی روایات سه وجب دلالت ندارند و نمی گویند 27وجب لا غیر، روایت اکثر که گفته سه وجب و نیم می آید آنها را قید می زند و نیم وجب به آن اضافه می کند و از این طریق مساله حل می شود.

اما این جمع ظاهرا درست نیست، برای اینکه این وجه در جایی درست است که روایات مفهوم نداشته باشند ولی در محل بحث ما روایات مفهوم دارند، مثلا یک جا فرموده اعتق رقبة بعد فرمود رقبه مومنه در اینجا قید معنا دارد ولی در محل بحث روایات مفهوم دارند، و این فرمایش نمی آید.

یک مطلبی که در ذیل این عرایض بیان می کنیم این است که اشکالی وارد می شود بر برخی از بزرگان از جمله مرحوم صاحب عروه و حضرت امام که از یک طرف فرموده اند 1200 رطل عراقی و از یک طرف هم فرموده اند سه وجب و نیم، اینها با هم سازگاری ندارند و مساحت در این صورت از وزن بیشتر می شود، بلکه باید می فرمودند که مساحت علامت بر وزن است.

مرحوم سید بن طاووس فرموده ما به همه روایات عمل می کنیم این یعنی اقل علامت بر اکثر است. و اکثر از باب استحباب است.

نکته اول

سید سعید حکیم هم فرموده شبر چقدر است؟ وجب بچه که نیست بلکه مراد از وجب همان وجب متعارف و متوسط و معتاد است زیرا تحدید از شاذ منصرف است. بانصراف التحدید عن الشاذ.

بعد فرموده که حالا شبر اندازه اش چقدر است، فرموده 24 سانتی متر است، پس اندازه ای که ما تاحال می خواندیم 27 وجد هر وجب را 24سانتی می شود، اگر خواستیم محاسبه کنیم باید 24 سانتی متر محاسبه کنیم، البته می توانیم در شهرهای مختلف امتحان کنیم.

نکته دوم

فرموده اند قاعده در تبدیل دراهم به مثقال شرعی کم کردن سه دهم است. مثلا 156000 را تقسیم بر 10 کنیم و 3 قسمتش را کم کنیم.

نکته سوم

قاعده هم در تبدیل مثقال شرعی به مثقال صیرفی کم کردن یک ربع است.

نکته چهارم

عرض کردیم رطل عراقی چند درهم است 130درهم است، و گفتیم هر 10درهم 7مثقال شرعی است، و گفتیم مثقال شرعی سه چهارم مثقال صیرفی است، بعد گفتیم مثقال صیرفی چهار ممیز ششصد و هشت گرم است، طبق این آمدیم حساب کردیم که شد 377 کیلو 395 گرم و دو دهم گرم.

الا اینکه علامه رضوان الله علیه فرموده اند که رطل عراقی 128 درهم و چهار هفتم درهم است. و از مشهور کمتر فرموده است. ما به اندازه مشهور گفتیم ولی ایشان بر خلاف مشهور فرموده اند.

مدرک مرحوم علامه چیست؟ مدرک ایشان قول برخی از لغوی هاست، برخی از لغوی رطل را اینطور معنا فرموده اند، در اینجا دو جواب وجود دارد:

1.مرحوم همدانی می فرمایند قول لغوی ها در مقابل قول اکثر فقها حجیت ندارد، فقهای ما اکثرشان فرموده اند 130 درهم است، پس 1200 رطل بنابر قول مشهور 156000 درهم می شود.

2.پس یک دلیل بر اینکه هر رطلی 130 درهم است، شهرت بود علاوه بر این ما روایت داریم که مفادش این است که هر رطلی 130 درهم است.

1.مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَذَانِيِّ وَ كَانَ مَعَنَا حَاجّاً قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع عَلَى يَدَيْ أَبِي جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ أَصْحَابَنَا اخْتَلَفُوا فِي الصَّاعِ بَعْضُهُمْ يَقُولُ الْفِطْرَةُ بِصَاعِ الْمَدَنِيِّ وَ بَعْضُهُمْ يَقُولُ بِصَاعِ الْعِرَاقِيِّ قَالَ فَكَتَبَ إِلَيَّ الصَّاعُ بِسِتَّةِ أَرْطَالٍ بِالْمَدَنِيِّ وَ تِسْعَةُ أَرْطَالٍ بِالْعِرَاقِيِّ قَالَ وَ أَخْبَرَنِي أَنَّهُ يَكُونُ بِالْوَزْنِ أَلْفاً وَ مِائَةً وَ سَبْعِينَ وَزْنَة.[2]

همدانی از امام سوال می کند که اصحاب ما در صاع اختلاف کرده اند که مراد از آن مدنی است یا عراقی؟ امام می فرمایند اگر مدنی دادی 6 رطل بده و اگر عراقی دادی 9رطل بده. این بخاطر این است که تفاوت رطل مدنی و عراقی به یک سوم است، یعنی وزن رطل مدنی یک سوم از عراقی بیشتر است. تا اینجا مشخص شد تفاوت اینها چقدر است. بعد امام می فرماید که به من خبر داده اند که فطره 1170 درهم است.

اگر این مقدار را بر 9 تقسیم کنیم می شود 130 درهم. در تاج العروس هم هست که «وزنة» به معنای درهم است. تقسیم بکنیم بر مدنی می شود 195درهم. پس هر رطل عراقی 130 درهم است.

اتفاقا در عیون الاخبار به جای لفظ وزنه درهم آمده است. که به صراحت مشخص می کند که هر رطل عراقی 130 درهم است.

2. مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَيْنِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَذَانِيِّ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ صَاحِبَ الْعَسْكَرِ ع كَتَبَ إِلَيْهِ فِي حَدِيثٍ الْفِطْرَةُ عَلَيْكَ وَ عَلَى النَّاسِ كُلِّهِمْ وَ مَنْ تَعُولُ ذَكَراً كَانَ أَوْ أُنْثَى صَغِيراً أَوْ كَبِيراً حُرّاً أَوْ عَبْداً فَطِيماً أَوْ رَضِيعاً تَدْفَعُهُ وَزْناً سِتَّةَ أَرْطَالٍ بِرِطْلِ الْمَدِينَةِ- وَ الرِّطْلُ مِائَةٌ وَ خَمْسَةٌ وَ تِسْعُونَ دِرْهَماً يَكُونُ الْفِطْرَةُ أَلْفاً وَ مِائَةً وَ سَبْعِينَ دِرْهَماً.[3]

می فرمایند که فطره 1170 درهم است. این روایت مدنی را مشخص کرد که شد 195درهم. و ما میدانیم و مسلم است که تفاوت مدنی با عراقی چقدر است، پس روشن می شود رطل عراقی 130درهم است. با این بیان بحث ما در وزن و مساحت تمام شد. والحمدلله رب العالمین.