موضوع: آناتومی بدن/چشم /جلسه دهم، ادامه بحث آناتومی چشم، عملکرد و فوائد آن، عوامل ضعف بینایی، درمان به وسیله چشم

صحبت راجع به آناتومی چشم و عملکرد و کارآیی چشم و ملحقات آن است.

حدقه، ساختمانِ استخوانیِ در برگیرنده‌ی چشم، از ملحقات چشم است. از دیگر ملحقات، پلک است که در جلسه گذشته گفتیم پوششی برای چشم است. مژه نیز محافظ چشم از گرد و غبار و تنظیم کننده نور برای چشم است. ملتحمه، لایه‌ی مخاطی و نازک است که سطح داخلی پلک را پوشش داده است. رَمَد به معنای ورم این لایه (ملتحمه) است. عضله های تحریک کننده‌ی چشم نیز در ارتباط با عدسی هستند که چشم را به سمت های گوناگون می برد از جمله ملحقات چشم هستند.

اشک نیز مربوط به چشم است که ارزش زیادی برای چشم دارد. اشک علاوه بر اینکه چشم را می شوید و استریل می کند، چشم را مرطوب می کند. چشم اگر خشک بشود، پلک به راحتی حرکت نخواهد کرد.

اشک، از غده های بالایی چشم تولید می شود و پلک آن را به طور مساوی در چشم پخش می کند و در انتهاء، در گوشه‌ی چشم جمع می شود و از راه مجرای اشکی، در کیسه اشک جمع می شود و از آن جا توی بینی ترشح می شود. انسان، زمانیکه نفس می کشد، این اشک بخار می شود و باعث سردی محیط بینی می شود.

نوری که به سمت چشم می آید، از چند لایه عبور می کند: اشک، قرنیه، زلالیه، عدسه، عنبیه، زجاجیه و شبکیه، مراحلی هستند که نور از آن ها عبور می کند.

لایه ابتدایی، اشکی است که ضمن یک لایه‌ی نازک روی چشم وجود دارد. بعد از اشک، از قرنیه رد می شود و بعد از آن به زلالیه می رسد و بعد از آن از عنبیه رد می شود و پنجمین مرحله عبور که همان زلالیه (سوراخ چشم) است، ششمین مرحله عدسیه و بعد از آن زجاجیه و بعد از آن شبکیه می گذرد و عکس در شبکه نقش می بندد.

آناتومی مختصر چشم

اولین اندام و بیرونی ترین عضو چشم بعد از ملحقات، قرنیه است. دایره ای شکل، مهدب و شفاف که نور در آن شکسته می شود و مسیرش تغییر می کند.

بعد از قرنیه، صلبیه است. قسمت سفید رنگ و محکم که کره‌ی چشم را پوشش می دهد.

زلالیه، مایع شفافی است که جلوی عدسی چشم (ما بین قرنیه و عدسیه) را پر می کند.

عنبیه، قسمت رنگی (به حسب افراد رنگ های مختلفی دارد) چشم است و دانه های رنگی و رنگ های خونی دارد.

عدسی، یک کپسول مهدب و شفاف که نور در آن شکسته می شود و در شبکیه متمرکز می شود. ضخامت عدسی تابع دوری و نزدیکی تصویر است. اگر تصویر نزدیک باشد، عدسی جمع می شود و اگر تصویر دور باشد، عدسی نازک می شود. این ضخامت توسط عضلات مرتبط با عدسی انجام می شود.

زجاجیه، یک ماده‌ی ژلاتینی و شفاف که پشت عدسی قرار دارد و از شکل چشم (دایره ای) محافظت می کند. زجاجیه و زلالیه تنظیم کننده فشار چشم هستند.

مشیمیه، یک طبقه ای از چشم که بین صلبیه (قسمت سفید چشم) و شبکیه فاصله می اندازد. در این قسمت عروق خونی وجود دارد و عنبیه و سلول های استقبال کننده از نور در شبکیه را تغذیه می کند.

شبکیه، یک سری سلول های مخروطی شکل است که رنگ ها را درک می کند و یک سری سلول های استوانه ای شکل است که نور را درک می کند و این تصاویر را به طبقه‌ی عصب می رساند و از طریق عصب به مغز می رسد.

این اطلاعات کلی در مورد چشم است که می تواند در تشخیص و درمان بیماری مفید باشد.

ضعف و قوت بینایی

همه افراد بشر در ضعف و قوت بینایی یکسان نیستند. یکی از علل ضعف بینایی گذر عمر است. انسان هر چقدر پیر تر می شود بینایی ضعیف تر می شود:

كنت مع أبي عبد الله (عليه السلام) فلما مررنا باحد قال: ترى الثقب الذي فيه ؟ قلت: نعم. قال: أما أنا فلست أراه، وعلامة الكبر ثلاث: كلال البصر، وانحناء الظهر، ورقة القدم[1]

همراه امام صادق علیه السلام بودم، هنگامی که از کوه احد عبور می کردیم فرمود: آیا شکاف کوه را می بینی؟ عرض کردم بله، فرمود ولی من نمی بینم ( شاید امام صادق علیه السلام حدود 70 سال داشتند) و نشانه‌ی پیری سه چیز است: ضعیف شدن بینایی، خم شدن کمر و ضعیف شدن پا

عوامل ضعف بینایی

بلغم مهمترین عامل ضعف بینایی است که شاید دلیل اصلی ضعف بینایی در پیری نیز غلبه‌ی بلغم است. در کنار ضعف بینایی می توان از سردی دست و پا، فراموشی، پژمردگی، ریزش مو به عنوان نشانه های پیری و غلبه بلغم نام برد.

در روایتی آمده است:

وعليكم بالسواك فانه يجلو البصر قال : قلت : كيف هذا؟ قال : لانه إذا استاك نزل البلغم فجلا البصر وإذا اكتحل ذهب البلغم فطيب الفم[2]

بر شما باد مسواک زدن زیرا مسواک زدن، بینایی را تقویت می کند. راوی می گوید چگونه؟ امام ع می فرماید زمانی که مسواک زده می شود بینایی پایین می آید و بینایی تقویت می شود

درک ارتباط بین مسواک زدن و تقویت بینایی کار آسانی نیست و از معصوم ع ساخته است.

بلغم رگ های خونی را تنگ می کند و خون رسانی به چشم کم می شود، در نتیجه عملکرد و توانایی چشم ضعیف می شود. افراد بلغمی، زمانی که مسواک می زنند، بلغم پایین می آید و خونرسانی بهتر می شود و مواد غذایی و اکسیژن به چشم می رسد، و عملکرد چشم بهتر می شود.

آلودگی و میکروب هم عامل ضعف بیماری است:

غسل اليدين قبل الطعام وبعده زيادة في الرزق وإماطة للغمر عن الثياب ، ويجلو البصر[3]

شستن دست ها قبل و بعد از غذا بینایی را تقویت می کند

با شستن دست و دهان، میکروب هایی که می توانند عامل ضعف چشم باشند، از بین می روند. افرادی که دست و دهان خود را نشویند، کم کم متوجه ضعف بینایی می شود.

بلند شدن موی سر

در روایت آمده است که بلند شدن مو بینایی را ضعیف و تراشیدن مو، بینایی را تقویت می کند:

إن الشعر على الرأس إذا طال أضغف البصر وذهب بضوء نوره وطم الشعر يجلي البصر ويزيد في ضوء نوره[4]

موی روی سر اگر بلند شود بینایی ضعیف می شود و روشنایی چشم را از بین می برد و تراشیدن موی سر بینایی را جلا می دهد و نور چشم را نیرومند می کند.

ضعف قلب

اگر خونرسای به چشم طبیعی باشد، بینایی خوب است اما اگر قلب ضعیف بشود، بینایی نیز ضعیف می شود.

به همین جهت میوه به، همانطور که تقویت کننده قلب است، تقویت کننده بینایی هم می باشد:

كلوا السفرجل وتهادوا بينكم فإنه يجلو البصر[5]

به بخورید زیرا بینایی را تقویت می کند.

روایات و ادله محکم مبنی بر تقویت کننده بودن به برای قلب داریم. به انسان را شجاع می کند. ممکن است دلیل این باشد که با تقویت شدن قلب، خونرسانی به چشم بیشتر می شود و به دنبال آن بینایی تقویت می شود.

شاید هم به بطور مستقل تقویت کننده بینایی باشد و ارتباطی با بیشتر شدن خونرسانی نداشته باشد.

همبستر شدن در حال سیری

در روایت آمده است که ابتدای شب همبستر نشو، زیرا رگ ها و معده پر است و این سبب ضعیف شدن بینایی می شود.

خون زیادی به طرف معده برای هضم غذا می رود و از طرفی هم همبستری نیازمند خونرسانی به اندام جنسی است و خون برای باقی بدن و از جمله چشم ها نخواهد رسید و این منجر به ضعف بینایی می شود.

مطالعه هنگام بعد از عصر

من احب کرمتیه فلا یقرا بعد العصر[6]

کسی که چشم های خود را دوست دارد بعد از عصر مطالعه نکند.

خوردن ماهی

ماهی، پی چشم را آب می کند و چشم را گود می سازد.

استفاده از مغز

افرادی که زیاد فکر می کنند و بیش از اندازه از مغز خود استفاده می کنند باعث ضعف بینایی و شنوایی می شود.

ارث

پدر یا مادر اگر چشم های ضعیفی داشته باشند، سبب ضعف چشم فرزند می شود.

زیادی خون در سر و چشم

اولین اتفاق بعد از حجامت اصولی، باز شدن چشم ها است. در روایت آمده است:

الحجامه تخفف علی الراس و العینین[7]

حجامت سر و چشم ها را سبک می کند.

حجامت، فشاری که خون روی چشم و مغز آورده است را برطرف می کند.

عوامل کوری را بعدا خواهیم گفت

درمان به وسیله چشم

به وسیله چشم می توان بیماری چشم و سایر بیماری ها را درمان کرد.

مسح دو چشم

شخصی نزد امام ع آمد و از رمد (لایه مخاطیِ قسمت داخلی پلک) شکایت کرد. امام ع فرمود:

کنت عند أبي عبد الله ( عليه السلام ) ، فدخل عليه بكير بن أعين وهو أرمد ، فقال أبو عبد الله ( عليه السلام ) : « الظريف يرمد » فقال : وكيف يصنع؟ قال : « إذا غسل يده من الغمر مسحها على عينيه » قال : ففعلت [ ذلك ] فلم أرمد[8]

انسان با ظرافت مگر به رمد مبتلا می شود؟، شخص پرسید چه کنم تا مبتلا به رمد نشوم؟ امام ع فرمود هر وقت دست خود را از کثیفی می شوید چشم ها را مسح کند راوی می گوید این کار را انجام دادم و مبتلا به رمد نشدم.

مسح کردن چشم بعد از شستن دست ها از غذا، پیشگیری و درمان رمد چشم است.

سرمه کشیدن

در روایت آمده است:

الکحل باللیل ینفع العین [9]

سرمه کشیدن در شب برای چشم مفید است.

روایت دیگر می فرماید:

الکحل عند النوم امان من الماء[10]

سرمه کشیدن موقع خواب ایمنی (پیشگیری و حتی درمان) از آب (آب مروارید و آب سیاه) است.

افرادی که در معرض آب مروارید هستند یا در ابتدای آن هستند، حتما هر شب سرمه اثمد بکشند.

الکحل یزید فی ضوء البصر[11]

سرمه کشیدن نور دیده را زیاد می کند

الكحل ينبت الشعر و يخفف الدمعة و يعذب الريق و يجلو البصر[12]

سرمه کشیدن ... اشک ریزی را درمان می کند

الکحل ینبت الشعر[13]

سرمه کشیدن موی مژه می رویاند

افرادی که به دنبال تقویت و تراکم مژه ها هستند، دائما از سنگ سرمه (اثمد) استفاده کنند.

عليكم به فإنه مذهبة للقذى مصفاة للبصر [14]

سرمه اثمد چرک را از بین می برد (التهاب چشم را درمان می کند) بینایی را، چشم را صاف و شفاف می کند.

روایت دیگر می فرماید:

أتى النبي أعرابي يقال له : قليب وكان رطب العينين ، فقال له رسول الله : أرى عينيك رطبتين يا قليب؟ قال : نعم : يا رسول الله هما كماترى ضعيفتان قال : عليك بالاثمد فانه سرجين العين [15]

یک صحرا نشین نزد پیامبر ص آمد که اسم آن فلیت بود و از چشمان او اشک و چرک می آمد پیامبر ص فرمود می بینم دو چشم تو مرطوب است عرض کرد بله یا رسول الله همانگونه می بینی دو چشم من ضعف دارد، پیامبر ص فرمود بر تو باد بر تو باد سرمه اثمد زیرا سنگ سرمه (اثمد) تقویت کننده چشم است.

این روایت می رساند که اشک ریزی و چرک چشم باعث ضعف در بینایی است.

روایات دیگر برای درمان بیماری های چشم مانند ناخنک، آب مروارید، آب سیاه، بیماری های شبکیه وجود دارد و در جلد سوم کتاب بحث شده است.

گریه کردن

اشک ریزی چشم برای چشم درمان است:

واعلم أن في أدمغة الأطفال رطوبة إن بقيت فيها أحدثت عليهم أحداثا جليلة وعللا عظيمة من ذهاب البصر وغيره فالبكاء يسيل تلك الرطوبة من رءوسهم فيعقبهم ذلك الصحة في أبدانهم والسلامة في أبصارهم أفليس قد جاز أن يكون الطفل ينتفع بالبكاء ووالداه لا يعرفان ذلك فهما دائبان ليسكتانه ويتوخيان في الأمور مرضاته لئلا يبكي وهما لا يعلمان أن البكاء أصلح له وأجمل عاقبة[16]

امام صادق علیه السلام به مفضل می فرماید بدان در مغز کودکان رطوبتی وجود دارد که اگر در مغز باقی بماند باعث مشکلات و معلولیت های بزرگ، مانند نابینایی می شود.

گریه های بچه برای او لازم است، بچه را سریع خاموش نکنید زیرا برای او ضرر دارد چون گریه نکردن مانع خارج شدن رطوبت از مغز کودک می شود و در اینصورت مبتلا به بیماری های سخت می شود.

پدر و مادر تلاش می کنند تا بچه را ساکت کنند و نمی دانند این گریه بچه منفعت دارد.

برخی تشخیص می دهند که ضعف بینایی آن ها به جهت رطوبت چشم یا مغز است. بعید نیست خارج کردن اشک به شکل مصنوعی نیز همین منافع را داشته باشد.

افرادی که در روضه ها گریه می کنند، به خصوص افراد مسنی که کلیه های کم کاری دارند و رطوبت بدنشان بالا است، ندانسته، کمک به تقویت چشم خود می کنند و رطوبت را از بدن خارج می کنند.

بخور حضرت مریم، کل بخورها یا دود باعث ریزش اشک می شود، به این وسیله رطوبت مغز تخلیه می شود. در بخور حضرت مریم س دیده شده است که چشم های آن ها قوی شده است و حتی افراد کور، بینا شده اند.

سرمه هایی که فلفل در ترکیب آن ها استفاده شده نیز برای خارج کردن اشک می تواند مورد استفاده قرار بگیرد. مانند سرمه ای که از یک هلیله زرد و هفت دانه فلفل تهیه می شود که هر چه اشک و رطوبت موجود در مغز و چشم را خارج می کند. سرمه نشادر هم چنین خاصیتی دارد. از آنجایی که این سرمه برای درمان آب مروارید است، به دست می آید که علت آب مروارید می تواند رطوبت چشم یا کم کاری کلیه باشد. سرمه نشادر دو نوع فلفل (دار فلفل و فلفل سفید) دارد. در روایت سرمه نشادر آمده است: «یسیل الماء» یعنی آب را خارج می کند که سبب می شود آب مروارید هم برطرف شود.

درمان با نگاه

در میان چیزهایی که انسان به آن نگاه می کند، حلال و حرام و مکروه و مستحب وجود دارد. نگاه کردن به حرام، به مرور زمان باعث ضعف و در انتهاء کوری چشم می شود. در روایت آمده است که دلیل کوری، نگاه کردن به آن چیزی است که خداوند حرام کرده است.

آنچه نگاه کردن به آن سفارش شده است، برای بینایی مفید است و تقویت کننده بینایی است و نیز درمان ضعف بینایی است.

نگاه کردن به قرآن

در روایت آمده است:

أدم النظر في المصحف ، فانه كان بي رمد فشكوت ذلك إلى رسول الله فقال لي : أدم النظر في المصحف ، فانه كان بي رمد فشكوت ذلك إلى جبرئيل فقال لي : أدم النظر في المصحف[17]

شخصی به عبدالله بن مسعود از رمد شکایت کرد او گفت همیشه مبتلا می شدم، به پیامبر ص از این مسئله شکایت کردم، پیامبر ص فرمود به قرآن زیاد کن زیرا من به رمد مبتلا می شدم، به جبرئیل از این مسئله شکایت کردم، او گفت زیاد به قرآن نگاه کن.

نگاه کردن به خون حجامت

در روایت آمده است:

ومن احتجم فنظر إلى أول محجمة من دمه أمن من الرمد إلى الحجامة الأخرى[18]

اگر کسی به اولین خونی که از او خارج می کنند خارج کنند از رمد (التهاب چشم، ورم ملتحمه) تا حجامت بعدی ایمن می شود.

نگاه به سبزه، آب جاری و صورت زیبا

در روایت آمده است:

ثلاث يجلين البصر : النظر إلى الخضرة ، والنظر إلى الماء الجاري ، والنظر إلى الوجه الحسن[19]

سه چیز بینایی را تقویت می کند (جلا می دهد) نگاه کردن به سبزه، نگاه کردن به آب جاری و نگاه کردن به صورت زیبا (نگاه حلال)

زیبا باشد یعنی زیبایی معروف که همان زیبایی، خوشرویی، خوش چهره و خوش تیپ باشد. احتمال دارد مراد از صورت زیبا، صورت کسی باشد که نماز شب می خواند، زیرا در روایت آمده است کسی که نماز شب می خواند چهره ی او زیبا و روشن می شود و زیبا رویان حقیقی هستند. به همین جهت گاهی در معانی عرفانی و در روایات زیبا رویان، به معنای نماز شب خوان ها آمده است.

نگاه به رنگ های تیره

در روایت آمده است:

فكر في لون السماء وما فيه من صواب التدبير فإن هذا اللون أشد الالوان موافقة للبصر وتقوية حتى أن من صفات الاطباء لمن أصلبة شئ أضر ببصره إدمان النظر إلى الخضره وما قرب منها إلى السواد ، وقد وصف الحذاق منهم لمن كل بصره الاطلاع في إجانة خضراء مملوة بماءا ، فانظر كيف جعل الله جل وتعالى أديم السماء بهذااللون الاخضر إلى السواد ليمسك الابصار المنقلبة عليه فلا ينكأ فيها بطول مباشرتها له[20]

امام صادق علیه السلام می فرماید در رنگ آسمان فکر کن، این یک تدبیر درستی است زیرا این رنگ، موافق ترین رنگ برای بینایی و بیشترین تقویت کنندگی را برای چشم دارد. همانا طبیب های ماهر، برای کسی که چیزی به بینایی او آسیب زده است، زیاد نگاه کردن به رنگ آسمانی (آبی تیره) یا تیره تر (بیشتر مایل به سیاهی مانند آسمان شب یا آسمان غروب) را تجویز می کنند. طبیبان به کسی که بینایی او ضعیف شده است دستور می دهند تا در یک ظرف (تشت) آبی آسمانی رنگ که پر از آب است نگاه کنند. (لرزش آب و رنگ آسمانی آن، چیزی شبیه آسمان درست می کند که نگاه به آن باعث تقویت چشم می شود) نگاه کن خداوند چگونه لایه های آسمان را به رنگ آبی مایل به تیره قرار داد تا چشم هایی را که به آسمان نگاه می کند محافظت کند.

درمان بیماری های دیگر به وسیله چشم

گریه و اشک ریزی

واعلم أن في أدمغة الأطفال رطوبة إن بقيت فيها أحدثت عليهم أحداثا جليلة وعللا عظيمة من ذهاب البصر وغيره فالبكاء يسيل تلك الرطوبة من رءوسهم فيعقبهم ذلك الصحة في أبدانهم والسلامة في أبصارهم[21]

در مغز کودکان رطوبتی وجود دارد (به جهت فعالیت خون) اگر در مغز کودک باقی بماند مشکلات ناگوار و معلولیت های بزرگ به وجود می آورد و گریه کردن آن رطوبت را از سر خارج می کند و با خارج شدن رطوبت سبب سلامتی بدن می شود.

یکی از مشکلاتی که از رطوبت ناشی می شود فالج (فلج و فلج اطفال) و سکته مغزی می شود. نیازی به واکسن فلج اطفال نیست، اجازه بدید بچه مقداری گریه کند؛ حجامت نقره هم خاصیت گریه در بچه را دارد و رطوبت را از سر خارج می کند.

بنابراین اشک ریختن کمک به خارج شدن رطوبت مغز می کند که پیشگیری از فلج، کوری و بیماری های بدن است.

دلیل اینکه اعتقاد داریم قطره مرزنجوش جامع، فلجی، ناتوانی و ضعف پا و سکته مغزی را برطرف می کند، تندیِ فلفلِ موجود در آن است که آب و رطوبت مغز را خارج می کند.

در روایت دیگر آمده است:

أربع يضئن الوجه: النظر إلى الوجه الحسن، والنظر إلى الماء الجاري، والنظر إلى الخضرة والكحل عند النوم[22]

چهار چیز صورت را نورانی می کند نگاه کردن به صورت زیبا، نگاه کردن به آب جاری، نگاه کردن به سبزه و سرمه کشیدن هنگام خواب.

افرادی که می خواهند صورت شاداب و سفید و با طراوت و شادابی داشته باشند باید به این روایت عمل کنند.