درس خارج اصول آیت‌الله جعفر سبحانی

موضوع: الأوامر/مقدمة الواجب /التنبیه الثّانی: مشکلة الطّهارات الثّلاثة ثواباً و عبادةً

در جلسه ی گذشته در بحث واجب غیري اشكالی را به مرحوم آخوند خراساني (ره) بیان کردیم. در این جلسه به بررّسی این اشکال خواهیم پرداخت.

اشکال:

شما فرمودید واجب غیري محسوب نمی شود و لذا ثواب و عِقابی بر آن مترتّب نیست. اگر این طور باشد، پس «طهارات ثلاث» چه می شود؟! زیرا بر این طهارات سه گانه (غُسْل، وضوء و تيمّم) ثواب و عِقاب مترتّب می شود!

جواب به این اشکال: مرحوم آخوند خراساني (ره) این بحث را مطرح نکرده و حقّ هم با ایشان هست؛ چون ما قبلاً به صورت کلّی عرض کردیم که ثواب و عِقاب مربوط به اطاعت و عِصیان است حال چه أمر نفسي باشد و چه غیري باشد.

شما فرمودید که این عبادات ثلاث، عبادیّتش را از أمر غیري می گیرد؛ اين مطلب سه اشکال دارد:

الف) اوّلاً أمر غیري اصلاً مورد توجّه نیست؛ چون در إمْتثال أمر غیري، قصد أمر غیري لازم نیست.

ب) ثانیاً بر فرض این که مکلّف أمر غیري را قصد کند، أمر غيري، عبادت ساز نیست.

ج) ثالثاً در اینجا «دَوْر» لازم می آید؛ زیرا أمر غیري روی «مقدّمه» رفته. و مقدّمه در اینجا «وضوء بقِيْد العِبادة» می باشد. اگر عبادیّت وضوء از أمر غیري سرچشمه بگیرد، «دَوْر» لازم می آید. چون از یک طرف «موضوع» متوقّف بر «حُکْم» است، و از طرف دیگر حکم متوقّف بر موضوع است.

جواب به اشكال اوّل و دوم:

۱. جواب مرحوم امام خمیني (ره): «عِباديّة» این طهارات سه گانه، نیاز به أمر غیري ندارد. شایستگی أمر غیري براى عبادت، است که این أمر غيري، عبادت ساز می باشد. یعنی این طهارات به گونه ای هستند که در پیشگاه خدا موجب «تَقَرّب» نزد خدا می باشد.

جواب به اشکال سوم: عِبادیّت موضوع، از درون و صلاحیّتش سرچشمه می گیرد.

٢. جواب مرحوم آخوند خراساني (ره) به هر سه اشكال:

طهارات ثلاث، أمر إسْتِحبابي «نَفْسي» دارد.

اشكالات مرحوم نائيني (ره) به جواب مرحوم آخوند خراساني (ره):

الف) اگر این فرمایش شما را بپذیریم که این طهارات مستحبّ نَفْسي می باشد، در «وضوء و غُسْل» ممكن است نه در «تَیَمّم».‌

ب) این أمر نَفْسي، إدغام می شود در «وجوب غيري». چون أمر نفسي ضعيف است ولی وجوب غیري قوی می باشد.

ج) اين إستحباب نفسي كه شما می فرمایید، «مَغْفولٌ عنه» است.

جواب به اشکالات ایشان: به نظر ما دو اشکال نخست ایشان وارد نیست. امّا اشکال سوم وارد است. امّا نسبت به اشکال نخست جواب این است که در تیمّم، دو قول است:

قول نخست: «التیمّم مُبِیحٌ للصّلاة». يعنی مانع برداشته می شود. امّا حَدَث بر جای خودش باقیست.

قول دوم: «التیمّم رافعٌ للحَدَث». مثلاً اگر کسی تیمّم کند و دستش به حروف قرآن بخورد، اشکالی نخواهد داشت.

اشکال مرحوم نائیني (ره) بر اساس قول نخستِ تیمّم وارد است. امّا طبق قول دوم تیمّم، تیمّم أمر إسْتِحبابي نَفْسي هست.

امّا نسبت به اشکال دوم جواب این است که ادغامی در أمر نفسي و وجوب غیري صورت نمی گیرد؛ چون موضوع و حكم دو تاست و هر کدام موضوع جداگانه ای دارند‌. إسْتِحباب نَفْسي رفته است روی «اصل و ذات طهارت» امّا وجوب غیری رفته است روی «طهارة بقید العبادة».

امّا اشکال سوم ایشان وارد است؛ زیرا مکلّفین که وضوء می گیرند، توجّهی به إسْتِحباب نَفْسي وضوء ندارند.

٣. جواب مرحوم ميرزای نائیني (ره) به این سه اشکال:

اين طهارات سه گانه، واجب هستند به وجوب نماز.‌ یعنی همان أمری که روی نماز رفته، روی وضوء، غُسْل و تيمّم هم رفته. یعنی طهارت خودش جزء نماز است و لذا نیازی به أمر غیري ندارد.

اشکال به جواب ایشان:

این فرمایش شما خَلْط است بین «جزء و شرط». زیرا در شروط، «تَقَیُّد» داخل، و «قید» خارج است. ولی «أجزاء، واجبٌ بالوجوب النّفْسي أقيموا الصّلاة».

۴. جواب مرحوم بروجردي (ره) به این سه اشکال: همین که مکلّف قصد می کند که وضوء بگیرد برای یک أمر واجب نَفْسي (نماز)، اين خودش عبادت می شود.

اشکال به این جواب ایشان: اگر مراد شما این باشد که «أمر به مقدّمه، أمر به ذي المقدّمه» می باشد، این درست نیست چون کسی این را نگفته. و اگر مراد شما این باشد که همین که مکلّف، أمر محبوب خدا (يعنی واجب نفسي) را قصد می کند،‌ سبب می شود این أمر برای مکلّف یک نوع قِداستی و عبادتی ایجاد کند، ما می گوییم اگر این طور باشد در جایی که لباس مکلّف احتیاطی شده و می خواهد نماز بخواند، آیا این می شود عبادت؟!

خیر؛ این عبادت نمی شود.

بنابراین به نظر ما همان فرمایش مرحوم امام خمیني (ره) درست می باشد.