درس خارج اصول آیت‌الله جعفر سبحانی

موضوع: خاتمه ی اصول/مسائل اجمالی /مسأله پنجاه و یکم از مسائل علم إجمالي

در جلسات قبل پنجاه مسأله از مسائل علم إجمالي را مورد بررّسی قرار دادیم. در این جلسه به مسأله ی پنجاه و یکم از این مسائل خواهیم پرداخت.

مسأله پنجاه و یکم از مسائل علم إجمالي:

اگر مکلّف علم إجمالي دارد که در رکعت نخست سجده را ترک کرده یا رکعت دوم سجده ای را اضافه کرده.

مرحوم سیّد یزدی (ره) در این مسأله توجّه به علم اجمالي کرده و فرموده طبق مقتضای علم إجمالي مکلّف باید به هر دو ترتیب اثر بدهد. یعنی مکلّف بعد از نماز سجده ای را قضاء کند و سجده ی سَهْو هم بجا بیاورد. که در این صورت اگر مکلّف نقیصه ای در نمازش بوده سجده با این کار سجده کرده و نقیصة برطرف شده و اگر زیاده بجا آورده، سجده ی سَهْو بجا آورده.

البته ایشان فرموده سجده ی سَهْو را «ما في الذمّة» بجا بیاورد؛ زیرا هم نقیصة و هم زیاده هر دو سجده ی سَهْو دارند.

به عبارت فنّی تر ایشان می فرمایند مکلّف از یک نظر به قاعده ی تجاوز نظر می کند و از یک نظر هم به اصل توجّه می کند. لذا نسبت به نقیصة قاعده ی تجاوز جاری می کند و نسبت به زیاده «اصل عدم زیادة» جاری می کند. بعد این دو قاعده با هم متناقض می شوند؛ زیرا یکی از این ها (نقیصة و زیادة) انجام پذیرفته. لذا این دو قاعده با هم تعارض می کنند و بعد تساقط می کنند. و سپس نوبت می رسد عمل به مقتضای علم إجمالي بنابراین «اشتغال یقینی یستدعي براءة اليقيني».

اشکالات به مرحوم سیّد یزدی (ره):

۱. مکلّف سجده ی سَهْو را باید به عنوان نقیصة انجام بدهد نه به عنوان زیادة؛ زیرا اصل در سجده، عدم الإتيان است که مقتضای آن سجده ی سَهْو است امّا مقتضای اصل در زیادة، "عدم الزّیادة" است لذا معلوم می شود که سجده ی سَهْو لازم نیست.

جواب:

ما دو جواب به این اشکال داریم که جواب اوّل را به دلیل درست نبودن بیان نمی کنیم ولی جواب دوم که درست است را بيان می کنیم.

مرحوم سیّد یزدی (ره) «اصل عدم الزّیادة» را ردّ و محکوم کردند و فرمودند این اصل با قاعده ی تجاوز متعارض است.

۲. مرحوم خویی (ره): مکلّف باید فقط سجده ی سَهْو را بجا بیاورد و نیازی نیست خود سجده را قضاء کند؛ زیرا علم علم تفصیلی داریم بر این که سجده ی سَهْو لازم است امّا نسبت به قضاء سجده شک بدوی وجود دارد‌. به این معنا که از آن علم إجمالي (یا نقیصة یا زیادة) یک علم تفصیلی متولّد می شود.

جواب:

هر علم تفصیلی که از إجمالي متولّد شود و دو مرتبه علم إجمالي را از بین ببرد، مستلزم «دَوْر» است. و این یعنی معلول علّت را از بین ببرد و این محال است.

مرحوم آخوند خراسانی (ره) در بحث «اقل و اکثر ارتباطی» نیز این مطلب را آورده اند.

دوره ی درس خارج اصول امسال نیز الحمدللّه تمام شد.

نکته اخلاقی خارج از درس:

از نکات بارز مرحوم امام خمینی (ره)، توجّه ویژه و علاقه به درس و مطالعه و تدریس بود‌. ایشان هر سال در شهرستان «محلات» دو ماه تابستان از ساعت شش تا دوازده در حال مطالعه بود و یاداشت می کرد.