درس خارج اصول آیت‌الله جعفر سبحانی
1402/03/06
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: خاتمه ی اصول/مسائل علم اجمالی /مسأله ی چهل و سوم و چهل و چهارم از مسائل علم إجمالي
در جلسات گذشته چهل و دو مسأله از مسائل علم إجمالي را مطرح نمودیم. در این جلسه، مسأله ی چهل و سوم را بيان خواهیم کرد.
مسأله ی چهل و سوم از مسائل علم إجمالي:
«إذا شکّ بين الثّلاث والأربع مثلاً و عَلِمَ أنّه على فرض الثّلاث تَرَکَ رُکْناً أو ما يوجَب القضاء أو ما يوجَب سجود السَّهْو لااشكالَ في البناء الأربع و عدم وجوب شيءٍ عليه و هو واضح...[1] ».
اگر مکلّف بین رکعت سوم و چهارم شک کرد و بناء را شرعاً بر رکعت چهارم نهاد. بعد یک علم مُعَلَّق پیدا کرد:
۱. این رکعتی که مکلّف در حال انجام است و بناء را بر چهار گذاشته اگر رکعت سوم باشد، از او رُكنی ترک شده.
۲. این نمازی که مکلّف بناء را بر اربع گذاشته اگر رکعت سوم باشد (مُعَلَّق)، چیزی بر او فوت شده که یا باید قضاء کند یا سجده ی سَهْو جاری کند.
مرحوم سیّد یزدی (ره) می فرماید بنای این دو فرض صحیح است و چیزی هم بر او واجب نیست. بعد ایشان می فرماید که این حُکم روشن است؛ یعنی دلیلی نیاز ندارد. ولی ما دلیل روشن بودن آن را بيان می کنیم.
ادلّه:
در این دو صورت، علّت صحیح بودن این نماز این است که مکلّف علم ندارد بلکه «تعلیقی» می باشد. لذا نمازش صحیح است.
دو صورت دیگر:
الف) این نمازی که مکلّف بناء را بر رکعت چهارم گذاشته اگر در واقع رکعت چهارم باشد، رُکنی از مکلّف ترک شده یا چیزی که سجده ی سَهْو یا قضاء دارد.
اگر در این فرض مکلّف قضاء را بجا بیاورد نمازش باطل نیست. امّا اگر رُکن برایش مشکوک باشد، نمازش باطل است.
دلیل:
علّت بُطلان در جایی که رُکن برایش مشکوک است این است که در این فرض یک علم اجمالی برایش پیدا شده. به این نحو که اگر في الواقع این رکعت چهارم باشد از دو صورت خالی نیست:
اگر در واقع رکعت چهارم باشد، رُکنی از او فوت شده.
اگر در واقع رکعت سوم باشد، یک رکعت از این نماز کم شده!
ب) این نمازی که مکلّف بناء را بر اربع گذاشته اگر در واقع رکعت چهارم باشد (مُعَلَّق)، چیزی بر او فوت شده که یا باید قضاء کند یا سجده ی سَهْو جاری کند.
مرحوم سیّد یزدی (ره) می فرماید در این صورت نمازش صحیح است و چیزی بر او لازم نیست؛ چون شرط مُحْرَز نيست که رکعت چهارم است. چهار بودن چون مشکوک است و علم مکلّف هم در اینجا "تعلیقی" است، قضاء و سجده ی سَهْو بر او واجب نیست.
مرحوم نائینی (ره): در مورد (الف) هم نماز صحیح است و مشکلی ندارد! به این نحو که احتمال این که رکعت چهارم بوده و رُکنی از مکلّف فوت شده، با قاعده ی تجاوز این احتمال از بین می رود. و امّا رکعت ناقص را نیز با نماز احتیاط جبران می شود.
اشکال به کلام مرحوم نائینی (ره): این راه حلّ ایشان درست نیست. ما کلام ایشان را متوجّه نمی شویم! قسمت اوّل کلام ایشان مبنی بر جریان قاعده ی تجاوز صحیح است و می پذیریم. امّا قسمت دوم کلام ایشان مبنی بر نماز احتیاط ظاهراً صحیح نیست؛ زیرا مشکل یک رکعت کاستی نماز با نماز احتیاط مُنْفصل حلّ نمی شود بلكه این نقص با رکعت متّصلة رفع می شود.
شبهه در مورد (ب):
در این مورد هم یک چنین علمی هست. اگر رکعت سوم باشد و رُکنی از مکلّف فوت شده با علم مُعَلَّق درست است امّا اگر رکعت چهارم باشد مشکل ایجاد می شود؛ زیرا نماز احتیاط در اینجا لغو می شود. مگر بگوییم نماز احتیاط باطل باشد مشکلی نیست. مشکل در جایی می باشد که نماز اصلی ضرر بزند. چون این علم اجمالی مُنَجّز نیست؛ زیرا یک طرف آن الزام آور نیست.
نکته: بناء بر رکعت چهارم گذاشتن ثابت نمی کند که از مکلّف رُکنی فوت شده؛ زیرا علم مکلّف در اینجا مُعَلّق است. بلکه اثر آن «للعلم الإجمالي بنُقصان الرّكْعَة أو ترک الرُّکن» می باشد.
مسأله ی چهل و چهارم از مسائل علم إجمالي: اگر مکلّف یک سجده را بجا آورد و برخاست و یادش آمد که یک سجده را بجا آورده. مُسَلّماً باید برگردد و آن سجده ی نخوانده را بجا بیاورد؛ چون محلّ سَهْوى آن سجده نگذشته. حال مسأله این است که آیا باید «هُویّ» کند و یکسره برود به سجده و آن را قضاء کند یا باید بنشیند و بعد آن سجده را قضاء كند؟
مرحوم سیّد یزدی (ره) می فرماید این مسأله سه صورت دارد.
صُوَر سه گانه:
۱. اگر مکلّف بعد از سجده ی نخست نشسته باشد و برخیزد، می تواند برای قضاء سجده ی فوت شده یکسره به سجده برود و قضاء کند.
۲. اگر بعد از سجده ی نخست بلند شده و ننشسته، در این فرض باید بنشیند و بعد سجده ی فوت شده را قضاء کند.
۳. اگر مکلّف برخاسته و نشسته امّا نه به نیّت سجده ی دوم بلکه به نیّت سجده ی اوّل نشسته.
مرحوم سیّد یزدی (ره) در اینجا هم اشکال نمی کند امّا مرحوم صاحب مُسْتَمْسَک در اینجا اشکال دارد که در جلسه ی آینده مطرح خواهیم کرد.
