درس خارج اصول آیت‌الله جعفر سبحانی

موضوع: خاتمه ی اصول /مسائل علم اجمالی /مسأله ی سی و دوم، سی و سوم و سی و چهارم از مسائل علم إجمالي

در جلسات گذشته به سی و یک مسأله از مسائل علم إجمالي پرداخته شد. در این جلسه به مسأله ی سی و دوم خواهیم پرداخت.

مسأله ی سی و دوم از مسائل علم إجمالي:

اگر مکلّف نماز مغرب را بجا بیاورد و بعد خیال کند که امتثال نکرده و یا شک کرد که خوانده یا نخوانده و دوباره نماز مغرب دیگر بخواند و بعداً علم إجمالي پیدا کند که یکی از این دو نماز یک رکعت اضافه دارد، مرحوم سیّد یزدی (ره) برای حلّ این مسأله یک راه بیان فرموده و ما دو راه بیان خواهیم کرد.

مرحوم سیّد یزدی (ره) می فرماید: مکلّف باید همین نماز (نماز دوم) را نیز تمام کند و به آخر برساند. بالأخره یکی از این دو نمازها نماز کاملی می باشد.

این راه ایشان البته موافق با احتیاط است.

راه ما:

۱. به نماز اوّل اهمیّت بدهد و نماز دوم را رها کند حتّی اگر قبل از سلام باشد؛ زیرا قاعده ی تجاوز در نماز اوّل جاری می شود امّا در نماز دوم جاری نیست تا گفته شود دو قاعده تجاوز متعارض هستند؛ زیرا وقتی قاعده ی تجاوز در نماز اوّل جاری شد، در نماز دوم جاری شدن این قاعده لغو است.

۲. همین راهی که مرحوم سیّد یزدی (ره) فرمودند.

ان قُلت: شما بارها فرمودید نماز مغرب مانند نماز صبح شک بردار نیست، پس چطور شما بر یکی از این دو نمازها اکتفاء کردید حال آن که شک در نماز سه رکعتی و دو رکعتی مُبْطل است؟!

قُلت: بارها عرض کردیم این اشکال شما در جایی که تک نماز باشد وارد است نه دو نماز مانند ما نحن فیه.

همین مطالب در مورد نماز صبح هم عیناً می آید.

مسأله ی سی و سوم از مسائل علم إجمالي:

«إذا شک في الرّكوع و هو قائمٌ وَجَبَ عليه الإتيان به فلو نَسِيَ حتّى دَخَلَ في السّجود فهل يَجْري عليه حُكم الشّک بعد التّجاوز المحلّ أم [أو] لا[1] ».

یعنی اگر مکلّف در هنگام قائم بودن شک کرد که رکوع بجا آورده یا نه، مُسَلّماً باید رکوع کند چون شک در محلّ است.

و اگر شک کند که رکوع را بجا نیاورده و بعد غفلت کرد و فراموش کرد بجا بیاورد و به سجده رفت و در سجده شک کرد که رکوع را بجا آورده یا نه، آیا قاعده ی تجاوز در اینجا جاری هست یا نه؟

در اینجا ظاهراً قاعده ی تجاوز جاری نیست؛ زیرا:

الف) امام صادق (عليه السّلام) در قاعده ی تجاوز فرموده: «...لِأنّه حين يَتَوضّأ أذْكَر مِن حين يَشُک...[2] » و حال این که در ما نحن فیه هر دو حالت چه قبل از سجود (حالت شک) و چه بعد از سجود (حالت نسیان) یکسان است.

نكته ی مهمّ: ظاهراً این وَجه جنبه ی حِکْمت دارد نه علّت! زیرا در علّت بر خلاف حِکْمَت، حُکم دائر مدار علّت نیست.

ب)‌ این دو شک نیست بلکه همان شک اوّل است لذا یک شک است. پس باید دوباره رکوع را بجا بیاورد زیرا حُکم همان شک اوّل هم همین است.

همین مطالب و حُکم در مورد حالتی که مکلّف در سجود قبل از ورود به تَشَهُّد و سپس در دومی وارد شد برایش اتّفاق افتاد نیز می آید.

به این دو حالت، «توسّطُ النّسیان بین الشکّین» گفته می شود.

مسأله ی سی و چهارم از مسائل علم إجمالي:

«لو عَلِمَ نسيانَ شيءٍ قبل وفات محلّ المَنْسِيّ عنه فَوَجَبَ عليه التّدارک فَنَسِيَ حَتّى دَخَلَ في رُكْنٍ بَعْده ثُمّ إنْقَلَبَ عِلْمُه بالنّسيان شَکّاً[3] ».

نکته: در این مسأله نسیان هم در اوّل عبارت آورده و هم در آخر عبارت.

مسأله این است که مکلّف جزئی را فراموش می کند و آن را بجا نمی آورد قبل از آن که محلّ هم باقیست ولی از نسیانش غفلت می کند و به جزء دیگری داخل می شود و بعداً علمش به نسیان بر می گردد و تبدیل به شک می شود.

فرق این مسأله با مسأله ی قبل:

مسأله ی قبل نسیان بین "دو شک به ترک" واقع شده بود ولی در این مسأله نسیان بین «علم و شک به ترک» واقع شده.

مرحوم سیّد یزدی (ره) در اینجا ممکن است به دلیل تجاوز از محلّ، "قاعده ی تجاوز" جاری شود و حُکم به صحّت شود اگر آن شیء مشکوک، رُکن باشد و یا آن شیء (مثل یک سجده) قضاء داشته باشد.

مرحوم بروجردی (ره) و مرحوم حکیم (ره) در این مسأله فرق گذاشته اند و فرموده اند در یک صورت قاعده ی تجاوز جاری می باشد و در صورت دیگر جاری نیست؛ زیرا به همان حدیث «أذْكَريّة» تمسّک کرده اند‌ و لذا فرموده اند اگر مکلّف علم به ترک داشت و بعد که تجاوز از محلّ داشت، اگر نسیانش بعد از تجاوز از محلّ باشد، می تواند قاعده ی تجاوز جاری کند وگرنه نمی تواند جاری کند.‌

نکته ی خارج از درس به مناسبت شهادت امام صادق (علیه السّلام):

امام صادق (علیه السّلام) دارای علم اکبر (عقاید) و علم اصغر (علم فقه) بود‌. لذا ايشان در مقابل «غُلاة» قد عَلَم کردند؛ چون این فرقه در زمان صادقین (علیهماالسّلام) رشد زیادی کردند و اینان دشمنان اهلبیت (سلام الله علیهم) بودند. علم کلام چون زیر بنای علوم است علم اکبر می گویند و إلّا از نظر عظمت هم فقه و هم کلام برابر هستند.