درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: خاتمه ی اصول/مسائل علم اجمالی /تتمّه ی مسأله ی بیست و نُهُم از مسائل علم إجمالي، مسأله ی سی اُم از مسائل علم إجمالي

در جلسه ی قبل به در مورد مسأله ی بیست و نُهُم عرض کردیم، مکلّف شک دارد که یا هر دو نماز را کامل و صحیح خوانده یا نماز ظهر را پنج رکعت و نماز عصر را سه رکعت خوانده.

عرض کردیم نسبت به نماز ظهر مشکلی ایجاد نمی شود و قاعده ی فراغ جاری می می شود؛ زیرا صحّت آن «تعبّدی» است؛ به این معنا که احتمال دارد چهار رکعت باشد و همچنین احتمال دارد پنج رکعت باشد ولی تعبّداً حُکم به چهار رکعت می شود. امّا نسبت به نماز عصر نیز عرض کردیم شک نمی توانیم به قاعده ی سوم یعنی «فأبْنَ على الأربع» در شک بین سه و چهار تمسّک کنیم و دلیل آن هم عرض کردیم.

تتمّه ی مسأله ی بیست و نُهُم از مسائل علم إجمالي:

مرحوم سیّد یزدی (ره) می فرماید اگر مکلّف عمل منافی نماز بعد از این نماز مرتکب نشده باشد، این نماز عصر را می توان به عنوان نماز ظهر صحیح دانست‌. البته به شرطی که یک رکعت متّصل به این نماز عصر اضافه کنیم؛ زیرا مکلّف احتمال می دهد که نماز عصرش سه رکعت بوده باشد اگر نماز ظهر را پنج رکعت خوانده باشد. لذا چهار رکعت نماز ظهر برای مکلّف یقینی نیست. بنابراین نماز ظهر یا از اوّل چهار رکعت بوده و صحیح بوده یا با این اضافه کردن یک رکعت متّصل به نماز عصر به عنوان نماز ظهر صد در صد و قطعاً صحیح می شود.

بعد ایشان می فرمایند عین همین جریان و حُکم نسبت به نماز مغرب و عشاء نیز هست. با یک تفاوت و آن هم این است که برای تصحیح نماز مغرب با نماز دوم نیازی به خواندن یک رکعت متّصل نیست بلکه با صرف عدول به نماز مغرب به عنوان نماز مغرب برای تصحیح قطعی نماز مغرب کافی است؛ زیرا نماز مغرب سه رکعتی است و مسلّماً کمتر از سه رکعت نیست.

ان قُلت: برخی از نمازها وصله پینه نمی پذیرد! مثل نماز صبح و مغرب. لذا چطور شما با عدول می خواهید نماز مغرب را تصحیح کنید؟!

قُلْت: آن نماز مثلاً مغربی که عدول نمی پذیرد، نماز مغرب معیّن است؛ در حالی که اینجا مغرب معیّن نیست بلکه احتمالاً نماز مغرب است.

مسأله ی سی اُم از مسائل علم إجمالي :

این مسأله نقطه ی مقابل مسأله ی بیست و چهارم است. مکلّف در مسأله ی بیست و چهارم یقین داشت یک رکعت نماز کم کرده امّا در این مسأله برعکس است. یعنی مکلّف یقین دارد یک رکعت نماز اضافه کرده. بنابراین مکلّف می داند که یک رکعت نماز زیادی خوانده امّا نمی داند این رکعت اضافی را در نماز ظهر خوانده یا نماز عصر.

مرحوم سیّد یزدی (ره):

صورت اوّل:

این علم إجمالي مکلّف بعد از سلام نماز عصر بوده‌ باشد، نسبت به نماز ظهر قاعده ی فراغ جاری نمی شود؛ زیرا معارض دارد. و آن هم قاعده ی فراغ در ناحیه ی نماز عصر است. چون فرض این است که بعد از سلام این علم إجمالي برای او اتّفاق افتاده. لذا باید یک نماز چهار رکعتی به نیّت «ما في الذّمّة» بخواند.

ان قُلت: با این کار ترتیب نماز ظهر و عصر به هم می‌ریزد! اگر نماز ظهر باطل باشد، چطور نماز عصر مکلّف صحیح می شود‌؟!

قُلْت: قبلاً عرض کردیم در این جور جاها ترتیب ساقط است؛ زیرا ترتیب شرط «عِلْمی» است نه شرط «ذُکْری» و حدیث «لاتُعاد» اینجا را در بر می گیرد.

صورت دوم:

این حالت قبل از سلام نماز عصر برای او پیش آمده، نسبت به نماز ظهر شک بعد از سلام است و قاعده ی فراغ نسبت به آن جاری می شود. نسبت به نماز عصر شک بین چهار و پنج است و تصوّر می رود که به قاعده ی دوم «فأبْنَ على الأربع» در شک بین چهار و پنج تمسّک کند امّا نمی توان به این قاعده عمل کند؛ زیرا مکلّف یقین به زیادی دارد. امّا مانند مسأله ی قبل این نماز را به عنوان نماز ظهر تصحیح کرد؛ زیرا صحّت نماز ظهر «تعبّدی» می باشد‌. لذا می تواند به نماز ظهر عدول می کند و نماز ظهر او قطعاً درست می شود و نهایتاً نماز عصر را باید إعاده کند ولی نیازی به خواندن یک رکعت متّصل به نماز عصر نیز نیست. زیرا شک بین چهار و پنج است و چهار بودنش قطعی است و پنج بودنش محلّ بحث است. و بعد از تمام کردن نماز سجده ی سَهْو بجا می آورد.

صورت سوم:

در حالت قائم این علم إجمالي مذکور برای مکلّف اتّفاق می اُفتد.

این صورت را مرحوم سیّد یزدی (ره) نفرموده ولی ما عرض می کنیم.

قاعده ای در شکوک نماز هست و آن این است که اگر مکلّف قائماً بین چهار و پنج شک کرد، باید قیام را بشکند و بنشیند. حال باید ببینیم آیا در ما نحن فیه هم باید این قاعده جاری می شود یا خیر؟!

روایات این قاعده، قطعاً این قاعده را در یک نماز را جاری می دانند امّا ما نحن فیه در دو نماز این حالت شک است. در جلسه ی آینده خواهیم گفت که آیا این روايات ما نحن فیه را هم شامل می شود یا خیر.