درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: خاتمه ی اصول /مسائل علن اجمالی /مسأله ی بیست و ششم از مسائل علم إجمالي

در جلسات گذشته بیست و پنج مسأله از مسائل علم إجمالي را مورد بررّسی قرار دادیم. در این جلسه به مسأله ی بیست و ششم خواهیم پرداخت.

مسأله ی بیست و ششم از مسائل علم إجمالي:

«إذا صلّ الظُّهْرين و قبل أن يُسَلِّمَ للعَصْر عَلِمَ إجْمالاً أنّه إمّا تَرَکَ رَكْعَةً مِن الظُّهْر والّتي بِيَده رابعةُ العَصْر أو أنّ الظُّهْرَه تامّة وهذه الرّكْعة ثالثة العَصْر[1] ».

یعنی در مورد مکلّفی که نماز ظهر و عصر را پشت سر هم خوانده باشد ولی قبل از این که سلام نماز عصر را بدهد، علم إجمالي پیدا کند که یک رکعت از نماز ظهر کم خوانده یا از نماز عصر، سه قول نقل شده:

اقوال سه گانه ی مسأله:

الف) نسبت به نماز ظُهر قاعده ی فراغ جاری کند؛ چون گذشته. امّا نسبت به نماز عصر قاعده ی «فأبْنِ على الأكْثر» باید جاری کند و بعد «مَفْصولةً» یک رکعت نماز می خواند.

در این قول هر دو نماز صحیح می شود.

اشکال به این قول: به نظر ما این قول صحیح نیست. زیرا این دو قاعده با هم جمع نمی شود. زیرا قاعده ی «فأبْنِ على الأكْثر» در جایی جاری می شود که فقط در مسأله یک شک باشد. امّا در اینجا مکلّف دو شک دارد:

۱. شک بین سه و چهار

۲. شک بین تامّ بودن هر یک از نماز ظهر و عصر

علاوه بر این اشکال اگر مکلّف بخواهد قاعده ی «فأبْنِ على الأكْثر» جاری کند، مشکل دیگری نیز لازم می آید. و آن این است که آیا نقص مربوط به نماز اوّل است یا نماز دوم.

ب) هر دو نماز باطل است‌؛ زیرا اگر نماز ظهر تمام و تامّ باشد، دیگر جای قاعده ی فراغ نیست. لذا مکلّف نماز در این فرض باید نماز عصر را «متّصل» بخواند نه «منفصل». بنابراین هر دو قاعده با هم جمع نمی شود پس نمی تواند هر دو قاعده را جاری کند. و اگر مکلّف نماز عصرش تامّ است، دیگر نسبت به نماز ظهر جای قاعده ی فراغ نیست؛ زیرا نماز ظهر او ناقص است و در ناقص قاعده ی فراغ جاری نمی شود؛ چون قاعده ی فراغ مربوط به شک است در حالی که مکلّف یقین به نقص نماز ظهر خود دارد.

با توجّه به اشکال قول اوّل، قول دوم نیز صحیح نیست.

ج) قاعده ی فراغ از قبیل «أمارات» است لذا "مُثْبِتات" آن نیز حُجّت است‌؛ بنابراین اگر قاعده ی فراغ را نسبت به نماز ظهر جاری کند، لازمه عقلی آن این است که نماز عصر او حتماً ناقص است لذا باید آن یک رکعت را «مُتّصلةً» بجا بیاورد نه مُنْفصل.

اشکال به قول سوم: ما آیه و روايتی مبنی بر حُجّت بودن"مُثْبِتات" تمام "أمارات" نداریم! باید دید أمارة چه نوع أماره ای هست. اگر أماره ی قوی مانند «خبر عادل» باشد، ممکن است بگوییم مُثْبِتات این أماره حُجّت است. امّا قاعده ی فراغ أماره ی قوی نیست؛ زیرا پنجاه درصد شک وجود دارد.

به نظر ما فقط قاعده ی فراغ جاری می شود. بنابراین می گوییم نسبت به نماز ظهر قاعده ی فراغ جاری می شود و لذا نماز ظهر تامّ می شود. نماز عصر می تواند به یک معنا مشکل نماز ظهر را نیز حلّ کند. لذا می گوییم ولو نماز ظهر با قاعده ی فراغ درست شد ولی ممکن است این نماز در واقع کم داشته باشد؛ چون علم قطعی به آن نداریم. لذا مکلّف باید احتیاطاً به عنوان متمّم نماز ظهر یک رکعت مُتّصل به نماز دوم اضافه کند؛ زیرا اگر قاعده ی فراغ صحیح بوده باشد، اين يک رکعت مفید نیست و اگر قاعده ی فراغ درست نبوده باشد، اين نماز دوم با این رکعت اضافه می تواند جانشین نماز ظهر باشد. بنابراین اين نظر نهایی ما قول چهارم است.