درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: خاتمه ی اصول/مسائل علم اجمالی /مسأله ی بیست و سوم از مسائل علم إجمالي، مسأله ی بیست و چهارم و بیست و پنجم از مسائل علم إجمالي

نکته ی رفع اشکال مطرح شده در جلسه ی قبل:

در جلسه ی قبل عرض شد اگر مکلّف در رکوع علم إجمالي پیدا کرد که یا قنوت را ترک کرده و یا سجده ی رکعت اوّل را ترک گفته.

ما در جلسه ی گذشته برای علاج این مسأله عرض کردیم به دلیل روایت، مکلّف قنوت خود را بعد از رکوع انجام بدهد. تا اینجا عرایض ما صحیح است امّا در ادامه عرض کرده بودیم «مکلّف برگردد و سجده کند»! این مطلب اشتباه است؛ زیرا اگر برگردد و سجده کند، چون رکوع کرده نماز صحیح نیست. لذا صحیح این است که «سجده را بعد از نماز انجام دهد».

مسأله ی بیست و سوم از مسائل علم إجمالي:

صورت مسأله:

اگر مکلّف رکعت نخست را تا رکوع بجا بیاورد و بعد بدون این که یک سجده یا دو سجده کند به رکعت دوم برود و در رکعت دوم رکوع را فراموش کند. و در این حین علم إجمالي پیدا کند که یا دو و یا یک سجده را از رکعت نخست ترک کرده یا رکوع رکعت دوم را ترک کرده.

نکته: در اینجا عبارت «رکعت دوم» مسامحی مس باشد؛ چون رکوع را در این رکعت بجا نیاورده تا رکعت دوم صدق کند.

علاج مسأله:

مکلّف که یادش آمد در رکعت نخست سجده را فراموش کرده:

الف) لو تَذَکّرَ حال السّجده: یک سجده را حساب می کند و یک سجده ی دیگر نیز بعداً بجا می آورد.

ب) لو تَذَکّرَ بین السّجود: حُکمش دقیقاً مانند حُکم مورد «الف» است.

امّا اگر هر دو سجده را انجام داده و یادش آمد از رکعت اوّل دو سجده را بجا نیاورده، در حالت «لو تَذَکّرَ بعد السّجود»، این دو تا سجده را جای آن حساب می کند و دیگر سجده نمی رود.

سؤال: اگر مکلّف دو سجده را انجام داده بود ولی یک سجده ی دیگر را نیز اشتباهی انجام داد. نماز او صحیح است یا باطل؟!

جواب: نماز مکلّف در این فرض صحیح است؛ زیرا یک سجده رُکن نیست. و نهایتاً برای این سجده ی زائده یک سجده ی سَهْو انجام می دهد.

خلاصه و نتیجه گیری: مکلّفی که سر در سجده دارد اگر دو سجده را فراموش کرده، اگر در سجده ی اوّل یادش آمد، یک سجده ی دیگر بجا می آورد. اگر بین السّجدتین یادش آمد، یک سجده ی دیگر بجا می آورد. امّا اگر بعد السّجدتین یادش آمد، این دو سجده به جای سجده های فراموش شده حساب کند و دیگر سجده نمی کند. و اگر هم سجده کند باید برای این سجده ی زائد، سجده ی سَهْو بجا بیاورد.

علاوه بر این باید سجده های سَهْو دیگر نیز برای قیام های زائد بجا بیاورد.

هذا کُلُّه إذا مَنْسِيُّ سَجْدتین.

امّا اگر یک سجده از مکلّف فوت شده باشد:

اگر در سجده ی نخست است، به همین سجده اکتفاء می کند‌.

اگر بعد از این سجده ی نخست هست، باز به همین سجده اکتفاء می کند.

امّا اگر اشتباهی دو تا سجده انجام داد، چون یکی به حقّ است و دومی باطل است باید برای آن سجده ی سَهْو انجام دهد.

مرحوم حکیم (ره): اگر مکلّف مثلاً در آن سجده ی نخست یادش آمد که از رکعت نخست سجده بدهکار است اگر این سجده را به نیّت رکعت دوم آورده باشد، نمی تواند آن را به حساب رکعت نخست بگذارد. خصوصاً اگر زیاده ی رُکن باشد.

اشکال به مرحوم حکیم (ره): قبلاً عرض کردیم ما در فقه قاعده ای داریم به نام «خطاء در تطبیق». این قاعده راهگشا می باشد.

خطاء در تطبیق این است که مثلاً اگر مکلّف به کسی به خاطر خرید فرش بدهکار باشد ولی مکلّف خیال کرده به خاطر خرید برنج بدهکار است و لذا اگر او آمده به خیال خود بدهی را بپردازد، فقهاء می گویند اشکال ندارد! زیرا مکلّف آمده بدهی واقعی را بپردازد و فقط مصداق را اشتباهی را گرفته.

در این مسأله هم همین طور است‌. مکلّف خواسته سجده ی واقعی را بجا بیاورد‌ هر چند در تطبیق خطاء کرده. این موارد مُضرّ نیست.

علاوه بر این جواب، اصولاً قید این که مکلّف به عنوان قید رکعت دوم بجا آورده شرعیّت ندارد؛ یعنی در شرع نیامده و ضرر به نماز هم نمی زند. لذا این قید زائد است و وجودش «کالعدم» است.

مسأله ی بیست و چهارم از مسائل علم إجمالي:

نکته: این مسأله و مسأله ی بعد به نوعی تکرار مسأله ی هشتم است با یک تفاوت که در مسأله ی هشتم کلّی بود امّا در ما نحن فیه جزئی می باشد. ولی ما مطرح می کنیم.

اگر مکلّف نماز ظهر و عصر را خوانده بعد یادش آمد یکی از این نمازها یک رکعت کم دارد.

حالات متصوّره:

الف) مُنافی انجام داده: یک نماز چهار رکعتی «ما في الذمّة» بجا می آورد.

ان قُلت: در این صورت اگر نقص در نماز ظهر بوده، بنابراین نماز عصر نباید صحیح باشد! زیرا نماز عصر بعد از نماز عصر است و اگر نماز ظهر باطل بوده، این چه نمازی است؟!

قُلْتُ: ترتیب «شرط عِلْمی» می باشد نه

شرط واقعی؛ یعنی مکلّف اگر بداند باید مرتّب بخواند امّا اگر جاهل بوده مشکلی نیست.

ب) مُنافی انجام نداده: مکلّف در اینجا باید یک رکعت (تسبیحات اربعه) وصل می کند به آخرین نمازی که خوانده.

بعد نماز ظهر را إعاده می کند؛

وَجه مطلب اخیر: زیرا این وصل یک رکعت اگر نقص در نماز عصر بوده این وصل یک رکعت درست است. امّا اگر نقص در نماز ظهر بوده باشد، این وصل درست نیست‌ و لذا باید نماز ظهر را إعاده کند.

بعد مرحوم سیّد یزدی (ره) نکته ی علمی تری می فرماید: بهتر است این چهار رکعت را به عنوان «ما في الذمّة» بخواند!

وَجه این فرمایش ایشان: زیرا احتمال داده می شود که نقص در نماز عصر بوده نه نماز ظهر.

نکته: منافی یعنی عمل های عادی و غیر بعد از نماز.

مسأله ی بیست و چهارم از مسائل علم إجمالي:

اين مسأله مانند مسأله ی بیست و چهارم است با این تفاوت که مسأله ی قبل مربوط به نماز ظهر و عصر است ولی این مسأله مربوط به نماز مغرب و عشاء می باشد.

حُکم این مسأله مانند مسأله ی قبل است ولی کیفیّت اداء در آن فرق می کند. در مسأله ی قبل عرض کردیم اگر مکلّف بعد از نماز، یک عمل منافی انجام داد، یک نماز چهار رکعتی به نیّت «ما في الذمّة» می خواند. امّا در اینجا مکلّف نمی تواند به یک نماز اکتفاء کند؛ زیرا در ما نحن فیه بر خلاف مسألهی قبل، یک نماز سه رکعتی و یک نماز چهار رکعتی می باشد. اگر منافی هم انجام نداد، می ایستد و یک رکعت نماز به نماز آخر اضافه می کند و بعد سجده ی سَهْو بجا می آورد و در آخر هم نماز مغرب را إعاده می کند.