درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: خاتمه ی اصول/مسائل علم اجمالی /تتمّه ی مسأله ی شانزدهم از مسائل علم إجمالي

در جلسه ی قبل به دو صورت از چهار صورت مسأله ی شانزدهم علم إجمالي پرداختیم. در این جلسه دو صورت باقی مانده را بيان خواهیم کرد.

نکته: صورت سوم و چهارم با صورت اوّل و دوم از نظر مثال تفاوت ماهُوی دارند.

در صور اخیر یک طرف علم إجمالي «سجدتین» هست به این نحو که مکلّف در حال قیام یا در حالت نیم خیز به سوی قیام علم إجمالي دارد یا سجدتین را بجا نیاورده و یا تَشَهّد را بجا نیاورده.

صورت سوم:

مکلّف در حالی که قائم است (مثلاً در رکعت سوم)، علم إجمالي پیدا می کند که یا سجدتین را ترک کرده یا تَشهّد را ترک کرده.

مرحوم سیّد یزدی (ره): این صورت فقط یک حالت دارد و حُکم آن هم همان حُکم صورت دوم دارد.

دلیل: شک در محلّ (چه نسبت به سجدتین و چه نسبت به تَشهّد) در این صورت از مکلّف گذشته. لذا در هر دو طرف (سجدتین و تَشَهّد) قاعده ی تجاوز جاریست. امّا مکلّف نسبت به محلّ سَهْوی تجاوز نیست و قاعده ی تجاوز جاری نیست.

محلّ سَهْوی: یعنی اگر مکلّف علم تفصیلی پیدا کند که فلان رکن یا جزء را بجا نیاورده باید برگردد و آن عمل را بجا بیاورد. (البته اینجا علم إجمالي می باشد نه تفصیلی که ان شاءالله بعد به آن می رسیم).

در این صورت باید نسبت به سجدتین قاعده ی تجاوز جاری کند. زیرا از محلّ سَهْوی گذشته. لذا «سجدتین» قَهراً از محلّ بحث بیرون بُرده می شود. امّا نسبت به «تَشَهُّد» ولو از محلّ سَهْوی نگذشته امّا مکلّف چون آن طرف علم إجمالي گذشته، با این علم إجمالي معامله ی علم تفصیلی می شود. بنابراین مانند جایی که مکلّف تفصیلاً بداند تَشَهّد را بجا نیاورده قیام را می شکند و تَشَهّد را بجا می آورد.

اشکال به مرحوم سیّد یزدی (ره): شما با بیرون کردن یک طرف علم إجمالي یعنی سجدتین از بحث، «ترجیح بلا مُرجّح» مرتکب شده اید و این درست نیست.

جواب به این اشکال: قبلاً عرض نمودیم که فرق است بین رکن و جزء؛ برای اجرای قاعده ی تجاوز در رکن (سجدتین) بر خلاف جزء (تَشَهُّد)، شرط إحراز صحّت لازم نیست.

اشکال به مرحوم سیّد یزدی (ره): شما فرمودید برای «تَشَهُّد» مکلّف باید قیام را بشکند و تَشَهُّد را بجا بیاورد. این طور که ورق بر می گردد! همین که مکلّف نشست هم نسبت به سجدتین و هم نسبت به تَشَهُّد شک در محلّ لازم می آید و لذا باید هم سجدتین و هم تَشَهُّد را امتثال کند؛ بنابراین حُکم صورت سوم با حُکم صورت دوم فرق می کند. بلکه حُکم این صورت مانند حُکم صورت اوّل باید بین سجدتین و تَشَهّد جمع کند.

مرحوم خویی (ره): مکلّف اگر قیام را شکست و نشست هم سجدتین و هم تَشَهّد را بجا آورد، علم إجمالي پیدا می کند که یا نمازش باطل است (زیرا پنجاه درصد احتمال دارد دو سجده بجا آورده و با بجا آوردن این رکن، زیاده صورت گرفته لذا نمازش باطل است) یا سجده ی سَهْو بر او واجب است (چون ممکن است تَشَهّد را دو بار بجا آورده باشد زیاده صورت گرفته لذا باید سجده ی سَهْو بجا بیاورد).پس چون علم إجمالي در اینجا مُنَجّز است، باید مجدّداً نمازش را إعاده کند.

اشکال به مرحوم خویی (ره):

اوّلاً: تکرّر سجده هنوز محلّ بحث است؛ زیرا پنجاه درصد هم امکان دارد سجدتین را بجا نیاورده لذا رکن بجا آورده نشده و شکل نگرفته تا تکرّر سجده صورت پذیرفته باشد.

ثانیاً: این که گفته می شود به هر زیاده و نقیصه ای سجده ی سَهْو تعلّق می گیرد، در جایی است که زیاده «مِن تِلقاء نفسه» باشد نه به امر شارع.

صورت چهارم:

مکلّف در حالی که نیم خیز به سمت قیام است (مثلاً در رکعت سوم)، علم إجمالي پیدا می کند که یا سجدتین را ترک کرده یا تَشهّد را ترک کرده.

تمام اموری که در بحث صورت سوم عرض کردیم در اینجا هم می آید.

امّا نظر مرحوم سیّد یزدی (ره) با صورت سوم در فتواء فرق می گذارد. ایشان در این صورت می فرماید: «یَتَعیّن الإتيان بهما مع الإحتياط بالإعادة». زیرا در این صورت هنوز معلوم نیست که تجاوز از محلّ است.

ولی به نظر ما حُکم صورت سوم و چهارم فرقی با هم ندارند.

نتیجه ی کلّی: نماز مکلّف در هر چهار صورت می تواند صحیح باشد.

نکته ی اخلاقی خارج از درس:

حدیث به مناسبت روز معلّم:

«عن الحَسَن بن علی (سلام الله علیهما): جَمَعَ حسنُ بن علی (علیهماالسّلام) أولاده و أولاد أبيه (عليه السّلام). فقال (عليه السّلام): إنّكم صِغار قومٍ و يوشک عن تكون كِبارَ قومٍ آخَرين فَتَعَلّم العِلْم و مَن لَم یَحْفَظْه فَلْيَكْتُبْه وليَضَعَه في البيت[1] ».

يعنی شما امروز بچّه هایی هستید که در حال بازی هستید امّا بدانید رِجال آینده شما هستید. لذا پدر و مادر ها باید وسائل آموزش این بچّه ها را مهیّا کنند و به آنها علم بیاموزند. و اگر حافظه ی شما قوی هست اصرار بر تکرار داشته باشید وگرنه بنویسید و در گوشه ای از منزل نگهداری کنید.