درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: خاتمه ی اصول/مسائل علم اجمالی /مسأله ی شانزدهم از مسائل علم إجمالي

در جلسات قبل پانزده مسأله از مسائل علم إجمالي را بيان کردیم. در این جلسه به مسأله ی شانزدهم از این مسائل می پردازیم.

مسأله ی شانزدهم از مسائل علم إجمالي:

صورت اوّل:

اگر مکلّف در رکعت دوم در حال خواندن قنوت، علم إجمالي پیدا کند که یا دو سجده از رکعت قبلی را ترک کرده یا قرائت (حمد و سوره) رکعت دوم را ترک کرده.

مرحوم سیّد یزدی (ره): در اینجا دو احتمال است:

الف) مکلّف برگردد و دو سجده را انجام دهد و قرائت را بخواند و نماز را تمام کند و بعداً إعاده کند.

وَجه اوّل: دلیل این که به دو سجده برگردد این است که اجرای قاعده تجاوز در سجدتین با اجرای قاعده ی تجاوز در قرائت متعارض می شود. لذا تساقط صورت می گیرد بنابراین «استصحاب عدم» هم در «سجدتین» و هم در «قرائت» جاری می شود.

ان قُلت: چرا دو اصل استصحاب عدم جاری می شود در حالی که این دو اصل با هم متعارض اند؟! مکلّف بالأخره یا سجدتین را ترک گفته یا قرائت را نه هر دو را؟!

قُلْت: مبنای ما این است که وقتی گفته می شود دو اصل متعارض جاری نمی شود در جایی است که مستلزم مخالفت عملیّه باشد و چون این استلزام در اینجا وجود ندارد بلکه موافق احتیاط نیز هست، هر دو اصل بلااشکال جاری می شود.

سؤال: این نماز بالأخره خِلَل دارد؛ یا سجده یا قرائت مکلّف اضافی است! این مشکل چطور حلّ می شود؟! به عبارت دیگر چرا نیاز به سجده ی سَهْو نیست.

جواب: این علم إجمالي که شما در قالب سؤال مطرح فرمودید (اضافی بودن سجده یا قرائت)، مُنَجّز نیست؛ زیرا قبل از این علم إجمالي یک طرف آن مُنَجّز بوده. قانون کلّی این است که اگر یک طرف علم إجمالي مُنَجّز باشد، علم إجمالي نمی تواند مُنَجّز باشد؛ چون مقتضای این علم إجمالي مُنَجّز نیست؛ زیرا مقتضای طرف اوّل علم إجمالي (اضافی بودن سجدتین) بطلان است و مقتضای طرف دوم علم إجمالي (اضافی بودن قرائت) صحّت است. و چون اصل اشتغال مقدّم است، اصل اشتغال قطعی می شود و این خِلَل اشکالی ایجاد نمی کند.

به عبارت فنّی تر با وجود این علم تفصیلی پیشین که اشتغال یقینی براءة یقینی نیاز دارد، علم إجمالي طارئ مُنَجّز نیست. نتیجه این که سجده ی سَهْو لازم نیست.

ب) به سجدتین اعتناء نکند؛ همین قرائت را تکمیل کند و نماز را تمام کند.

دلیل: همین مقدار که مکلّف شک کند آیا دو سجده باید بجا بیاورد یا قرائت را بجا بیاورد، قاعده ی تجاوز در اوّلی (سجدتین) جاری می شود و در دومی (قرائت) جاری نمی شود؛ زیرا دخول در قنوت تجاوز از محلّ نیست. تجاوز از محلّ در جایی می باشد که مکلّف به واجبات منتقل شود در حالی که مکلّف به واجب منتقل نشده.

به نظر ما وَجه و احتمال دوم متعیّن است.

در اینجا سه بیان داریم که یک بیان متعلّق به مرحوم سیّد یزدی (ره) و دو بیان متعلّق به ما می باشد.

بیانات سه گانه:

بیان اوّل: بیان مرحوم سیّد یزدی (ره): علم إجمالي به علم تفصیلی و شک بَدْوی مُنْحَل می شود. بنابراین مکلّف نسبت به سجدتین علم تفصیلی دارد چون قاعده ی تجاوز جاری می شود امّا نسبت به قرائت شک بَدْوی دارد و چون دخول در قنوت به دلیل این که واجب نیست سبب قاعده ی تجاوز نیست.

بیان دوم: دخول در قنوت موجب تجاوز نیست؛ اصلاً قاعده ی تجاوز در اینجا جاری نیست تا بگوییم علم إجمالي مُنْحَل می شود! زیرا در سجدتین شک بعد از محلّ است ولی در قرائت شک در محلّ است؛ لذا در اوّلی قاعده ی تجاوز جاری می شود ولی در دومی قاعده ی تجاوز جاری نمی شود.

بیان سوم: قبلاً عرض کرده بودیم فرق است بین اجرای قاعده در رکوع و اجرای قاعده در قرائت.

در اجرای قاعده در سجدتین که رُکن است، شرط این‌ نیست که صحّت نماز إحراز شود امّا اجرای قاعده ی تجاوز در اجزای غیر رُکنی باید صحّت نماز إحراز شود. بنابراین قاعده ی تجاوز را می توان در سجدتین جاری کرد؛ زیرا شرط آن إحراز صحّت نیست. امّا قاعده ی تجاوز را نمی توان در قرائت جاری کرد زیرا هنوز مکلّف احتمال می دهد سجدتین را بجا نیاورده و شرط آن إحراز صحّت است.

صورت دوم: اگر مکلّف در رکعت دوم در قبا از ورود به قنوت، علم إجمالي پیدا کند که آیا دو سجده از رکعت قبلی را بجا آورده یا قرائت (حمد) رکعت دوم را بجا آورده و یکی از این دو را ترک کرده.

مرحوم سیّد یزدی (ره): مکلّف باید برگردد و قرائت (حمد و سوره) را بخواند و نمازش کافیست.

دلیل:

بیان اوّل: قاعده ی تجاوز در اوّلی (سجدتین) جاری است ولی در دومی (قرائت) که شک در محلّ است به دلیل عدم ورود به قنوت، جاری نیست.

نکته: مرحوم سیّد یزدی (ره) در اینجا دیگر نامی از انحلال علم إجمالي نمی بَرَد.

بیان دوم: اوّلی (سجدتین) قاعده ی تجاوز موضوع دارد ولی دومی (قرائت) قاعده ی تجاوز موضوع ندارد.

بیان سوم: اجرای قاعده ی تجاوز در سجدتین إحراز صحّت لازم نیست امّا در دومی (قرائت) إحراز صحّت لازم است.