درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: خاتمه ی اصول/مسائل علم اجمالی / تتمّه ی مسأله چهاردهم از مسائل علم اجمالي، مسأله ی پانزدهم از مسائل علم إجمالي

بحث ما در مورد مسأله ی چهاردهم از مسائل علم إجمالي بود. در جلسه ی قبل به قسمت اوّل این مسأله (یعنی التفات مکلّف به فوت سجدتین بعد از عمل) پرداختیم در این جلسه به قسمت دوم و تتمّه ی این مسأله (یعنی التفات مکلّف به فوت سجدتین حین العمل) می پردازیم.

تتمّه مسأله ی چهاردهم از مسائل علم إجمالي: التفات مکلّف به فوت سجدتین حین العمل

در جایی که مکلّف مثلاً در اثناء نماز یقین دارد دو سجده را بجا نیاورده ولی نمی داند این دو سجده در یک رکعت فوت شده یا در دو رکعت.

تصوّرات سه گانه در این مسأله:

در اینجا باید سه صورت از هم جدا شود:

الف) گاهی مکلّف در محلّ "شک" است: چون مکلّف هنوز داخل در غیر نشده است، نسبت به رکعت نخست قاعده ی تجاوز جاری می شود و سجده لازم نیست و نسبت به رکعت دوم این قاعده جاری نیست و سجده می کند. چون هنوز داخل در غیر نشده. زیرا در قاعده ی تجاوز دخول در غیر شرط است.

ب) گاهی مکلّف در محلّ «سهو» است: مادامی که مکلّف به رکن بعد (مثلاً رکوع) داخل نشده، محلّ باقیست لذا باید قیام را بشکند و سجده کند و تشهّد کند و بعد برخیزد‌.

ج) گاهی بعد از هر «شک و سهو» است: مثلاً مکلّف به رکوع رکعت سوم‌ رفته. حُکم چنین فرضی، حُکم بعد از صلاة که در جلسه ی قبل ذکر کردیم می باشد.

مسأله ی پانزدهم از مسائل علم إجمالي:

صورت اوّل:

مکلّف در حال خواندن نماز صبح وارد سجده ی دومِ "رکعت اوّل" می شود و یقین پیدا می کند یا حمد و سوره (قرائت) را نخوانده یا رکوع را بجا نیاورده.

سؤال: چرا نمی گوید سجده ی اوّل؟

جواب: چون سجده ی اوّل رکن نیست و قابل رجوع است. هر دو سجده با هم رکن محسوب می شود.

صورت دوم:

مکلّف در حال خواندن نماز صبح وارد سجده ی دومِ "رکعت دوم" می شود و یقین پیدا می کند سجده و یا رکوع رکعت قبل را بجا نیاورده.

فرق این دو صورت:

در صورت اوّل طرف قرائت است و قرائت قابل إعاده نیست و فقط سجده ی سَهْو دارد. امّا در صورت دوم هم قابل تدارک است و هم سجده ی سَهْو دارد.

مرحوم سیّد یزدی (ره):

الف) اوّل ایشان می فرماید: نماز مکلّف باطل است.

دلیل:

۱. مکلّف بعد از امتثال و اتمام نماز در پیشگاه خدا در صورت نخست فقط سجده ی سَهْو دارد (چون عرض نمودیم قرائت قابل تدارک نیست) و در صورت دوم هم سجده ی تدارک شده و سجده ی سَهْو دارد. با این ها که نماز درست نمی شود! لذا اشتغال یقینی فراغ یقینی می خواهد و مکلّف با این نماز یقین به فراغ حاصل پیدا نمی کند.

۲‌. قاعده ی تجاوز در هر دو متعارض است؛ یعنی تعارض اجرای قاعده ی تجاوز در قرائت و سجده با اجرای قاعده ی تجاوز در رکوع). لذا با هم تساقط می کنند و در نتیجه نماز محکوم به بطلان می شود‌.

ب) بعد می فرماید: احتمال دارد نمازش صحیح باشد.

دلیل:

بیان اوّل: نماز این مکلّف صحیح است؛ زیرا امر به قرائت و امر به سجده قطعاً ساقط است؛ زیرا یا مکلّف آن این دو امر را بجا آورده یا نماز باطل است و وقتی نماز باطل شد به خاطر رکوع، دیگر امر به قرائت و سجده معنایی ندارد.

بیان دوم: در جریان قاعده ی تجاوز دو مرحله وجود دارد:

مرحله ی نخست: اگر مکلّف در اجزاء نماز شک کند، باید إحراز صحّت کند و بعد قاعده ی تجاوز را جاری کند.

مرحله ی دوم: اگر مکلّف در ارکان نماز شک کند إحراز صحّت لازم نیست؛ چون اگر إحراز صحّت شرط باشد، دیگر شک در ارکان معنایی ندارد.

قاعده ی تجاوز در قرائت و سجده جاری نیست؛ چون إحراز صحّت نشده و احتمال دارد مکلّف رکوع بجا نیاورده. پس قاعده ی تجاوز نسبت به اجزاء موضوع ندارد‌.

امّا اجرای قاعده ی تجاوز در ارکان مشروط به صحّت صلاة نیست.

نتیجه این می شود که قاعده ی تجاوز در قرائت و سجده جاری نیست و فقط در رکوع جاری است. لذا با این نتیجه تعارض از بین خواهد رفت.

بیان سوم: در شکوک مرجع (یا رکوع یا قرائت یا سجده و یا رکوع)، «استصحاب عدم» است؛ مگر در یک جا؛ و آن هم در جایی است که قاعده ی تجاوز باشد‌؛ زیرا قاعده ی تجاوز مقدّم بر استصحاب است؛ زیرا اگر قاعده ی تجاوز اگر بر استصحاب مقدّم نباشد، دیگر موردی برای قاعده ی تجاوز باقی نمی ماند.

بنابراین نسبت به رکوع، قاعده ی تجاوز جاری است و لذا خیالمان راحت شد. امّا نسبت به سجده و قرائت مرجع «استصحاب عدم قرائت و سجده» است پس هم سجده ی سَهْو و هم تدارک سجده و هم سجده ی سَهْو را باید بجا بیاورد.

ج) بعد می فرماید: باید سجده ی سَهْو را بجا بیاورد و سجده را نیز باید تدارک کند.

مرحوم بروجردی (ره): بین صورت اوّل و دوم فرق است. لذا در صورت اوّل (شک در ترک قرائت یا رکوع) إعاده لازم نیست و نماز صحیح است. ولی در صورت دوم (شک در رکوع ترک رکوع رکعت فعلی یا سجده ی رکعت قبل) نماز صحیح نیست و باید إعاده کند‌.

ایشان وَجه این حُکم را در حاشیه علمی خود بر کتاب عُرْوَة الوُثْقَی نفرموده. ولی وَجه آن را ما عرض می کنیم.

وَجه حُکم‌ مرحوم بروجردی (ره):

در تنجیز علم إجمالي شرط است که علی کُلّ تقدیرٍ "مُحْدِثاً للتكليف" باشد. صورت اوّل این شرط موجود نیست؛ بنابراین چون یک طرف قابل تدارک نیست، علم إجمالي مؤثّر و مُنَجّز نیست. امّا در صورت دوم اگر مکلّف رکوع را ترک کرده باشد، اثرش بُطلان نماز است و اگر سجده را ترک کرده باشد، اثرش تدارک سجده است. پس هر دو طرف علم إجمالي ما اثر دارد.

اشکال به نظر مرحوم بروجردی (ره): فتأمّل!

شرح مختصر فتأمّل: نظر ما این است که قرائت هم اثر دارد؛ ولو در نماز اثر ندارد ولی بعد از نماز اثر دارد و اثر آن سجده ی سَهْو است.