درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: خاتمه ی اصول/مسائل علم اجمالی /مسأله ی سیزدهم از مسائل علم اجمالي

در جلسات گذشته دوازده مسأله از مسائل علم اجمالي را بيان نمودیم. در این جلسه به مسأله ی سیزدهم از این مسائل می پردازیم.

مسأله ی سیزدهم علم اجمالي:

اگر مکلّف در حال قیام در رکعت دوم یقین کرده دو رکوع بجا آورده امّا نمی داند این دو رکوع در رکعت اوّل بوده تا نمازش باطل باشد یا یک رکوع در رکعت نخست و رکوع دیگر در رکعت دوم بوده و توجّه نداشته.

سه قول ذکر شده:

الف) قول اولّ: مرحوم سیّد یزدی (ره): این نماز باطل است.

دلیل: مکلّف در حال قیام که چنین شک دارد، شک او در محلّ است و از محلّ تجاوز نکرده و شک در محلّ باید اعتناء کند به شک خود؛ لذا باید رکوع کند و همین که رکوع کرد، یقین پیدا می کند که نمازش باطل است.

اشکال به این قول: شما یک اصل را فراموش کرده اید؛ شک در محلّ در جایی است که مکلّف اعتناء کند و بداند شارع امر دارد که آیا این امر امتثال شده یا خیر. یعنی امر مولی برای او احراز شده باشد. امّا در اینجا مکلّف علم به امر ندارد.

نظر ما این است که هر چند این قول درست نیست امّا ما این قول (یعنی بطلان این نماز) را بناء بر راه دیگر انتخاب می کنیم.

ب) قول دوم: علم اجمالي داریم که یا این نماز صحیح است یا باطل است و لذا باید بین جمع شود بین «اتمام و إعاده»؛ به این نحو که اوّلاً نماز را اتمام کند شاید نماز صحیح بوده و ثانیاً إعاده کند شاید نماز باطل بوده‌.

اشکال به این قول: قبلاً بارها عرض شد که در تنجیز علم إجمالي شرط است که «علی کلّ تقدیرٍ» مُحْدِث باشد. مثل جایی که قطره ی خونی در یکی از دو ظرف حاوی آب ریخته شده و مکلّف می خواهد وضوء بگیرد ولی نمی داند در کدام یک از این دو ظرف آن قطره ی خون افتاده. امّا ما نحن فیه از این قبیل نیست. ما نحن فیه مانند این مثالی است که قطره ی خونی در یکی از دو ظرف حاوی مایع ریخته شده در حالی که یکی از این دو ظرف حاوی آب نجس یا شراب است و مکلّف می خواهد وضوء بگیرد ولی نمی داند در کدام یک از این دو ظرف آن قطره ی خون افتاده. لذا آن ظرفی که مثلاً حاوی شراب است مُحْدِث تکلیف برای مکلّف نیست؛ پس أصالة الطَهارة در این ظرف جاری نمی شود. بنابراین تعارض دو اصل لازم نمی آید.

تطبیق با ما نحن فیه:

قبل از علم اجمالي یک طرف با یک علم تفصیلی مُنَجَّز بوده و آن هم أصالة الإشتغال است که حکم می کند به صحّت نماز که با أعاده انجام می پذیرد.

ج) قول سوم: مرحوم آیت الله خویی (ره): این نماز صحیح است به شرط این که مکلّف رکوع نکند.

دلیل: زیرا قاعده ی فراغ در اینجا جاری می شود؛ لذا اصل این است که رکوع دوم صحیح بوده‌.

نکته: قاعده ی تجاوز با قاعده ی فراغ فرق دارد؛ در قاعده ی فراغ دخول در غیر شرط نیست ولی در قاعده ی تجاوز این دخول شرط است؛ به عبارت دیگر در قاعده ی فراغ شک در صحّت است نه شک در وجود ولی در قاعده ی تجاوز شک در وجود است نه شک در صحّت.

اشکال به این قول: به نظر ما دو قاعده وجود ندارد. یک قاعده داریم و آن هم قاعده ی تجاوز است. و در قاعده ی تجاوز دخول در غیر شرط است و مکلّف هم دخول در غیر نکرده. ولذا این قاعده ی فراغ که این آقایان می فرمایند باید به قاعده ی تجاوز برگردد.

این اقوال را ما از حواشی کتاب عُرْوَة الوُثْقَی به دست آوردیم.

نظر نهایی ما این است که این نماز باطل است؛ زیرا در اینجا مکلّف شک در صحّت دارد. لذا «اصل اشتغال» یا «اصل عدم انطباق امر شارع بر این موضوع» باید جاری شود؛ زیرا اشتغال یقینی، براءة یقینی می خواهد؛ بنابراین براءة یقینی با إعاده ی نماز حاصل می شود.