درس خارج اصول آیت الله سبحانی
1401/12/15
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: خاتمه ی اصول/مسائل هلم اجمالی /مسأله ششم از مسائل علم اجمالي از مسائل علم اجمالي در کتاب عُرْوَة الوُثْقَى
مسأله ششم از مسائل علم اجمالي از مسائل علم اجمالي در کتاب عُرْوَة الوُثْقَى:
شک مکلّف بین رکعت سوم و رکعت چهارم در نماز عِشاء:
«إذا شک في العِشاء بين الثلاث و الأرْبَع وتَذَكَّرَ أنّه سَهَا عن المَغْرِب، بَطَلَ صَلاتُه و إن كان الأحْوَط إتْمامَها عِشاءً و الإتيان بالاحتياط ثُمّ إعادَتُها بعد الإتيان بالمَغْرِب».
فتواء: در این فرض «يَبْني على الأكثَر».
بعد یادش آمد که اصلاً نماز مغرب را نخوانده.
صُوَر مسأله:
در اینجا بحث این است که بتوانیم این نماز را صحیح کنیم. حال مکلّف باید این نماز را به حساب مغرب بگذارد، یا به حساب نماز عِشاء بگذارد.
حالات احتمالی:
۱. مکلّف این نماز را به حساب نماز مغرب بگذارد. از لاحقة به سابقة برگردد.
اگر این حالت را بپذیریم، ناچاریم دو خلاف را مرتکب شویم. چون شک بین رکعت سوم و چهارم است و لذا:
الف) قاعدتاً باید بنا را بر أقل بگذارد.
ب) نماز مغرب اصلاً شک بردار نیست.
نکته ی مهمّ: مرحوم سیّد یزدی (ره) فرموده این حُکم برای شک بین رکعت سوم و چهارم است. امّا این خصوصیّت ندارد لذا حتّی اگر شک بین رکعت دوم و سوم هم بود، این حُکم جاریست. البته در این فرض دیگر خلاف اوّل که بنا بر أقل باشد درست نیست بلکه باید بنا را قاعدتاً بر أکثر بگذارد؛ امّا اشکال و خلاف دوم که نماز مغرب شک بردار نیست، همچنان بر قوّت خود باقیست؛ زیرا نماز مغرب شک بردار نیست و این نماز، یک نماز خاصّی است که باید قطعی باشد.
۲. مکلّف این نماز را به حساب نماز عِشاء بگذارد.
اشکال به فرض: پذیرفتن این حالت نیز درست نیست؛ زیرا موجب خراب شدن ترتیب می شود؛ زیرا در روايات ما آمده: «...إذا غَرِبَة الشّمْس وَجَبَ الفَريضَتان إلّا أنّ إحداهما إذا زالَت الشَمْسُ دَخِل الوَقْتان...[1] ».
بنابراین به حساب نماز عِشاء هم نمی توانیم بگذارد، چون شرطش که "سَبْق المَغْرِب" باشد در اینجا موجود نیست و لذا مرحوم سیّد یزدی (ره) فرموده این نماز باطل است.
٣. مرحوم سیّد یزدی (ره): هیچ یک از دو حالت فوق؛ بلکه این نماز مکلّف باطل است. البته بعد می فرماید احتیاط این است که این نماز را تمام کند و نماز احتیاط را هم بخواند و بعد برگردد نماز مغرب و عِشاء را بخواند.
مرحوم محقّق نائینی (ره): این فتوای مرحوم سیّد یزدی (ره) درست نیست. ما این نماز را به حساب نماز عِشاء می گذاریم؛ زیرا مشکل شرطی که فرمودید در اینجا ساقط است؛ زیرا «لاتعاد الصّلاة إلّا خَمْسَه...[2] » و اين شرط جزء این پنج شرطی در قاعده ی «لاتعاد» آمده نیست؛ لذا معلوم می شود این شرط «سَبْق المَغْرِب"» كه شما فرمودید، شرط «ذُکْري علمي» می باشد.
اشکال به مرحوم نائینی (ره): قاعده ی "لاتعاد" در جایی است که همه ی نماز تمام شود نه در جایی که وسط نماز باشد. بنابراین مکلّف نسبت به گذشته ناسي می باشد امّا نسبت به آینده عامد است؛ چون در این صورت دیگر شرط مذکور، شرط واقعی می شود.
به عبارت روشن تر قاعده ی «لاتعاد» مربوط به جاهل و ناسي می باشد نه عامد و عالِم.
مرحوم نائینی (ره) در مثل این مسأله یک فتوای دیگری نیز داشتند. ایشان فرموده بودند: مکلّف تا رکعت سوم این مقدار نماز عِشائی که آورده بود کنار بگذارد. تا بعد نماز مغرب را شروع کند و بعد از این که نماز مغرب را تمام کرد، دوباره نماز عِشاء را تکمیل کند.
اشکال: همان اشکالی که به فرمایش اوّل ایشان داشتیم در اینجا هم عیناً وارد می آید.
مرحوم آیت الله حکیم (ره) از این اشکال در کتاب «مُسْتَمْسَک» جلد هفتم صفحه ی صد و یک، جواب داده اند.
جواب مرحوم آیت الله حکیم (ره) به این اشکال:
ایشان فرموده اند:
شروط بر دو قسم است:
الف) شروط مقارنة: شروطی که از ابتداء تا انتهای نماز معتبر است؛ مثل قبله یا طهارت. لذا اگر وسط نماز مکلّف یادش بیاید، قاعده ی «لاتعاد» شامل آن نمی شود.
ب) شروط غیر مقارن: شروطی که فقط اوّل نماز معتبر است. مثل همین شرط «سَبْق المَغْرِب علی العِشاء».
البته ایشان در کتابشان فرموده اند «سَبْق الظُهْر...»كه اين اشتباه چاپی می باشد.
اشکال به فرمایش ایشان: نظر ما هم با نظر شما هماهنگ است ولی باید ببینیم «سَبْق المَغْرِب» شرط برای «مجموع نماز» است یا شرط برای «أجزای مجموع نماز» است؟ اگر اوّلی (شرطٌ للمجموع) باشد، حقّ با شماست امّا اگر دومی (شرطٌ للأجزاء المجموع) باشد این کلام شما صحیح نیست.
و این شرط مذکور از قرار معلوم «شرطٌ للمجموع الأجزاء» می باشد.
اشکال نقضي به ایشان: اگر مکلّف در أثناء نماز عصر شک کند که نماز ظهر را خوانده یا نخوانده، همه ی فُقهاء مِن جمله خود مرحوم آیت الله حکیم (ره) قائل هستند به «یَعْدِل علی الظُهْر». حال این که طبق مبنای شما «لاتعاد» اینجا را می گیرد.
