درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: خاتمه ی استصحاب از تنیهات/تعارض یا نسبت استصحاب با قواعد چهارگانه /هل یُشترط (فی بحث قاعدة الاصول) الدخول فی الغیر او لا؟، ما هو المراد مِن الغیر؟

در جلسه ی گذشته اقوال علماء پیرامون مقام یا امر ششم از مقامات بحث بیان قاعده تجاوز یعنی شرط بودن یا نبودن دخول در غیر بحث کردیم. حال باید نظر خود را بيان کنیم.

نظر نهایی ما در شرط یا عدم شرط بودن دخول در غیر این است که این بحث «قلیل الفائدة» هست؛ زیرا اگر مکلّف در «أثناء عمل» شک کند چه شک او در وجود و چه در صحّت باشد، اصلاً تجاوز بدون دخول در غیر ممکن نیست.

بل؛ فقط در یک جا ثمره دارد آن هم «بعد الفراغ عن العمل» است. که در جلسه ی قبل با مثال ذکر نمودیم. بنابراین در این فرض اگر بگوییم «فراغ عن العمل» دخول در غیر نیست، مکلّف باید برگردد ولی اگر قائل شویم به این که خود «فراغ عن العمل» هم نوعی دخول در غیر است، بحث ما بی ثمر است.

مقام یا امر هفتم: «ما هو المراد مِن الغیر»

این بحث مهمّی است. در اینجا چهار قول ذکر شده:

الف) غیر همان غیر در «نسیان» است. یعنی اگر کسی دچار نسیان شد مادامی که وارد رکن نشده و مستلزم زیاده ی رکن نباشد باید برگردد. پس مثلاً اگر کسی در حال تشهّد خواندن است ولی شکّ دارد که آیا سجده ی اوّل را به جا آورده یا نه باید برگردد و یک سجده را به جا بیاورد.

اشکال به این قول: در اینجا قائل به این قول شک را با نسیان یکی گرفته. حال آن که این «قیاس مع الفارق» است؛ زیرا در حالت نسیان مکلّف یقین دارد که مکلّف به جا نیاورده. و این غیر از حالت شک است. شاید در حالت نسیان شارع سخت گیری کند.

ب) مرحوم شیخ انصاری «ره»: مراد از غیر اجزای واجبه ی نماز عمل است که دو چیز را خارج می کند:

۱. مقدّمات

۲. مستحبّات

ایشان به روایت اسماعیل بن جابر تمسّک کرده : روایت می فرماید: «...إذا شک في الرّكوع بعد ما سَجَد...»[1] . ولذا نفرموده: «إذا شک في الرّكوع بعد ما هوى إلى السجود». پس معلوم می شود بین رکوع و سجود فاصله ای نیست و «هوي إلى السّجود»، غير نيست. وگرنه قبیح است که مقدّم را نگوید و مؤخّر را بگوید.

اشکال به این قول:

اوّلاً: احتمال می دهیم علّت این که حضرت «هوي» را فراز اوّل روایت و «نهوض» را در فراز دوم روايت نفرموده، این است که بسیار نادر است که مکلّف شک کند در این جور جاها.

ثانیاً: دو روایت داریم که اتّفاقاً مقدّمات نیز جزء غیر شمرده:

الف) روایت ابو عبدالله بن أبي عبدالله: «...رَجُلٍ أهوى إلى السّجود فلم يدري أَرَکَع أم لم يَرْكَع؟ قال (علیه السّلام): و قد رَكَع»[2] .

ب) روایت فُضیل بن یسار: «...أنا أَسْتَتِمُّ قياماً فلا أدري... قال (عليه السّلام): بلی رَکَعت؛ فأمْضِ في صلاتک...»[3] .

نکته: بعداً ما از این اشکال ثاني بر می گردیم.

فإن قلْت: همان كسی که روایت ابوعبدالله را نقل کرده و ما ذیل قول مرحوم شیخ انصاری «ره» آوردیم، نقیض این روایت را هم نقل کرده! امّا نه در شک در رکوع؛ بلکه در شک در سجود ذکر کرده:

«...رَجُلٌ رَفَعَ رأسه عن السّجود فشکّ... قال (عليه السّلام): یسجُد. قُلْتُ فرجل نَهَضَ مِن سجوده... قال (عليه السّلام): یسجُد»[4] .

لذا حضرت در این روایت مقدّمات را کافی ندانسته.

قُلْتُ: بله؛ این روایت با دو روایت دیگر مناقض است ولی باید آن دو روایت را بگیریم نه روایت اخیر را؛ زیرا دو روایت «مُرجّح"» دارد و مُرجّح آن «مطابق بودن آن دو روایت با مْطْلقات» است. اطلاقات (مثل کلّ ما شککت...فأمضه[5] ) مطلق غیر را کافی می داند.

بنابراین تا اینجا قول مرحوم شیخ انصاری «ره» را تضعیف کردیم.

امّا با بیان قول خود، تا حدّی قول مرحوم شیخ انصاری «ره» را قبول کردیم. به این نحو که: در دو روایت قبلی، حُکم حضرت از باب قاعده ی تجاوز نیست‌ بلکه به خاطر «وسواس داشتن» سائل یا فرد مورد سؤال بوده؛ زیرا در ذیل روایت دوم مذکور حضرت می فرماید: «فأمْضِ في صلاتک إنّما ذلک مِن الشّیطان!»[6] . شک کردن که از شیطان نیست بلکه شک از روی وسواسی از شیطان است.

۳. نظریهّ ی ما: ما معتقدیم که مقدّمات را شامل نمی شود ولی اجزاء واجبه و مستحبّه را شامل می شود‌.

۴. دخول در غیر باید صحّتش مترتّب بر عمل قبلی باشد. یعنی اجزاء واجبه را شامل می شود و اجزاء مستحبّه به شرط این‌ که این اجزاء مترتّب بر صحّت اجزای واجبه باشد شامل می شود؛ پس اگر مکلّف بعد از نماز در حال خوردن یا نوشیدن طعامی باشد، اين غیر نیست؛ زیرا صحّت «أكْل» مترتّب بر عمل سابق نیست. پس تعقیبات جزء غیر نیست. اين قول دایره را تنگ تر کرده.

اشکال به این قول: ما دلیلی برای این قول ندیدیم.

نظر نهایی ما: ما با نظر مرحوم شیخ انصاری «ره» موافق شدیم مگر در یک جا. ایشان می فرماید مستحبّات را شامل نمی شود امّا ما قائلیم مستحبّات را هم شامل می شود؛ به دلیل اطلاقات.