درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: استصحاب/تنبیهات استصحاب /تنبیه اوّل استصحاب جریان استصحاب در امور استقبالیّة

سال گذشته ادله ی استصحاب را ذکر نمودیم. لذا «تنبیهات استصحاب» از بحث استصحاب باقی مانده که باید بخوانیم. از زمان مرحوم شیخ انصاری (ره) رسم است که اول ادلّه ی استصحاب را می خوانند و بعد تنبیهات بحث استصحاب را می خوانند‌. در رسائل یازده تنبیه ذکر شده. مرحوم آخوند خراسانی (ره) دو تنبیه اضافه کرده و ما هم یک تنبیه اضافه می کنیم.

ما اوّل تنبیه خود را ذکر می کنیم:

استصحاب في الامور استقبالیه: کسی که این نظریّه را مطرح فرموده مرحوم آیت الله خویی (ره) می باشد. معمولا آن چیزی که ما از استصحاب فهمیدیم این است که چیزی در حالت سابقه بوده و حالا حالت لاحقه ی آن برای مکلّف مشکوک است. لذا حالت سابقه را به حالت لاحقه ملحق می شود و این می‌شود استصحاب.

آیت الله خویی (ره) نظریّه ی استصحاب در امور استقبالیه را احداث فرموده. یعنی استصحاب را از حالت فعلی و حال به زمان آینده ببریم. مثلا مکلّف یقین دارد صبح وضو گرفته ولی الآن شک دارد که وضویش به واسطه ی حدث اصغرش باطل شده یا نه. این نظریّه می گوید مکلّف می تواند از زمان شک، یقین سابق به وضوی خود را تا شب بلکه تا هر زمانی در آینده بکشاند. ایشان برای نظر خود مثال هایی را هم بیان می فرمایند. لذا می فرمایند کسی که روزه ی قضا دارد باید تا آخر سال این روزه ها را بگیرد و اگر تا آخر سال عاجز شد هجده روز روزه بگیرید و یا در صورت عجز صدقه بدهند‌. حالا اول سال است و ماه رمضان تمام شده و شوّال آمده و مکلّف شک دارد که تا پایان سال می تواند روزه های رمضان را قضا کند یا نه‌؛ در این فرض مکلّف استصحاب عجز می کند یا هجده روز روزه بگیرد یا صدقه بدهد ولو اول شوّال باشد. مگر دلیل شرعی داشته باشیم‌.

نکته: اگر عجز تا پایان سال باقی نباشد مکلّف باید سی روز روزه بگیرد.

اشکال به نظریّه ی مرحوم آیت الله خویی (ره):

سه اشکال به این نظریّه هست:

۱. اوّلاً استصحاب چیزی نیست که شرع مقدّس آن را تاسیس کرده باشد‌ بلکه استصحاب یک بنای عُقلایی است و عُقلاء استصحاب را تا زمان حال بیشتر نمی آورند لذا استصحاب برای آینده را انجام نمی دهند. و «...لا تنقض الیقین بالشّک و لایدخل...[1] » ناظر است به همین مسائل عُرفی و بنای عُقلاء. لذا ما دو مثال در برابر مثال های مرحوم خویی (ره) می آوریم:

الف. زنی هست که بین خون حیض اول و خون حیض دوم ده روز فاصله دارد و این خون دوم در زمان عادت نیست اما بین این دو خون ده روز فاصله هست. اگر زنی در فاصله ی بین الحیضین خون دوم را دید فقهاء می گویند این زن باید استظهار کند؛ یعنی هم باید به احکام حیض و هم به احکام مستحاضه عمل کند بلاشک. اما طبق نظر مرحوم خویی (ره) باید یه احکام حیض فقط عمل کند. زیرا اصل این است که این خون تا قبل از ده روز ادامه دارد.

هیچ کسی این استصحاب را نفرموده. بلکه همه ی فقهاء فرمودند که باید این زن در همان سه روز اوّل است استظهار کند‌ و باید هم به احکام استحاضه مثل غسل عمل کند و هم از محرّمات حیض پرهیز کند.

ب. مثال دوم این که زنی عادت او شش روز است و اگر از شش روز بیشتر خون عادت دید قانون کلّی است که اگر خون عادت او قبل از ده روز قطع شد تمام این خون هاس دیده شده حیض است. و اگر از ده روز بالا رفت این باقیمانده استحاضه هست. در فرض همه ی عُلماء قائلند به این که بین شش روز تا ده روز را باید استظهار کند‌. یعنی واجبات مستحاضه را به جا بیاورد و محرّمات حیض را ترک کند. امّا طبق فتوای مرحوم خویی (ره) اگر خون از شش روز متجاوز شد باید همان احکام حیض را انجام دهد.

بنابراین اين ابتکار ایشان درست نیست زیرا مثال های ایشان ملاحظه دارد و ما دو مثال نقض نیز برای مثال های ایشان آوردیم.

اشکال به مثال های ایشان:

اگر بدل یک دلیل اطلاق داشته باشد (مثلا دلیلی که می گوید یا هجده روز یا صدقه مطلقا؛ چه احتمال قدرت بدهد چه احتمال قدرت ندارد) نیازی به استصحاب نیست. مثال استصحاب عجز ایشان هم درست نیست زیرا این مثال مخالف روایت محمّد بن مُسلم است. و مثال آخر ایشان نیز اشتغال یقینی یستدعی فراغ الیقینی.