درس خارج فقه آیت‌الله جعفر سبحانی

مرحوم امام خمینی (ره) این بحث را در مباحث مختلف پخش کرده و به صورت پراکنده بحث کرده. مثلاً بخشی از این مسأله را در همین جا یعنی «کتاب الرِّباء» آورده و بخش دیگر را «کتاب القَرْض» و بخش دیگر را در «کتاب الدَیْن» را آورده. ولی ما همه را یک جا جمع کرده ایم.

در واقع در قَرْض، احترام مال محفوظ است؛ بر خلاف هِبَة.

در مورد دوم ماسَبَق رِباء ندارد؛ بلکه بعد رِباء می آید.

به نظر ما هر دو مورد رِباء می باشد.‌ برخی از به اصطلاح روشنفکران مصری قائل اند به این که مورد دوم مصداق رِباء می باشد.

اشکال به این فرمایش: این کلام غلطی است! فرقی بین مورد اوّل و دوم در شامل شدن رِباء نيست. اصلاً مورد دوم کم اتّفاق می اُفتد. یعنی مورد نخست بیشتر در بین یهودیان رواج دارد.

قرآن کریم فلسفه ی رِباء را «ظُلْم» می داند: ﴿فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾[1]

البته عرایض ما در مورد مفاسد رِباء بخش زیادی از آن مربوط به این آیه ی شریفه نیست.

لذا رِباء با اخلاق اسلامی در تعارض است.

روايتی در این زمینه از شیعه و سُنّی نقل شده از زبان پیامبر گرامی اسلام نقل شده و آن روایت این است:

«مَثَلُ الْمُؤْمِنِينَ فِي تَوَادِّهِمْ وَتَرَاحُمِهِمْ وَتَعَاطُفِهِمْ مَثَلُ الْجَسَدِ؛ إِذَا اشْتَكَى مِنْهُ عُضْوٌ تَدَاعَى لَهُ سَائِرُ الْجَسَدِ بِالسَّهَرِ وَالْحُمَّى»[3] .

يعنی جامعه ی انسانی مثل جسد انسان است. لذا اگر عضوی درد کند، همه ی اعضاء ناراحت خواهد بود.

این مفسده از دو نظر و جنبه است.

جنبه ی موضوعی داشتن مال و در نتیجه تعطیلی کارهای خیر: اسلام دوست دارد انسان به پول از نظر طریقیّت نگاه کند نه موضوعیّت؛ و لذا انسان و مؤمنين را دعوت به خيرات کردن می کند.

روایت مؤیّد:

«قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : إِذَا مَاتَ اَلْإِنْسَانُ اِنْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلاَّ مِنْ ثَلاَثٍ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ صَدَقَةٍ تَجْرِي لَهُ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَه»[4] .

«صدقه ى جاریّة» کلمه ای می باشد از طرف رسول خدا (صلّی الله علیه و آله وسلّم). این یعنی صدقه ی جاریه کار نیکی است که می توان در هر ایّامی از آن بهره بگیرند. و این در شرایط فرق می کند. و رِباء خوارى درست در مقابل نکته ی این روایت است.

قال الرّضا (علیه السّلام): «عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بِالنَّسِیئَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ و َرَغْبَةِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ و َتَرْکهِمُ الْقَرْضَ و َالْفَرْضُ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ و َلِمَا فِی ذَلِک مِنَ الْفَسَادِ و َالظُّلْمِ و َفَنَاءِ الْأَمْوَالِ»[5] .

این روایت می فرماید نباید پول جنبه ی موضوعی داشته باشد و انسان با آن بازی کند و در دست خود نگه دارد. بلکه نظر اسلام این است که انسان باید آن را در مسائل عامّ المَنْفَعَة مصرف كند.

ايجاد و گسترش تَنْبلى در جامعه: اسلام از بِطالت گذراندن بدش می آید و انسان باید کار و تلاش کند تا پول حلال و دست رَنْج خودش را به دست بیاورد نه صِرْف انباشت پول.

روایت دیگر در این زمینه: «إنّ اللّه عزّ و جلّ يبغض كثرة النوم و كثرة الفراغ و كثرة الأكل»[6] .

در اسلام اقتصاد، اصول اقتصادی هست. ولی علم اقتصاد چون تابع روز است، نیست! اقتصاددانان که علم اقتصاد می دانند تأکید دارند رِباء پدید آورنده ی اختلاف طبقاتی است و این مبغوض اسلام است.