درس خارج فقه آیت‌الله جعفر سبحانی

موضوع: كتاب الرِّباء/الرِّباء موضوعاً و حُکماً /شروط تحقق الربا - الشرط الأوّل: اتّحاد الجنس عرفاً - الأوّل: الإجماع - الموضوع استبدال المثلين بزيادة -

بررّسی قاعده ی «الأحكام تابعةٌ للأسْماء»

در جلسه ی گذشته شروط تحقّق رِباء را با هم مرور کردیم و روایات و دلائل آن را مطرح نمودیم.

یک قاعده ی فقهی مطرح شده به نام «الأحكام تابعةٌ للأسْماء». يعنی مثلاً اگر مکلّف نذر کرده که «انگور یاقوتی» نخورد امّا «انگور کشمشی» بخورد، فقهایی که قاعده ی مذکور را قبول دارند فرموده اند مکلّف نقض نذر نکرده؛ زیرا نذر او، نخوردن انگور یاقوتی بوده در حالی که انگور کشمشی تناول کرده. یا مثلاً مکلّف نذر کرده «روغن حیوانی» نخورد امّا «روغن نباتی» خورده؛ در اینجا مکلّف نقض نذر نکرده.‌

اشكال به استدلال به این قاعده:

میزان «استبداد المِثْلين» است و «مثلین» معنای عُرْفی دارد. مسلّماً عُرْف «مثلین» را تابع اسماء می داند. امّا فقهاء در اینجا به گونه ای دیگر معامله کرده اند‌. لذا فتوایی داده اند که اكثراً با این قاعده سازگار نیست.

مثلاً فرموده اند اگر گندم با آرد معامله شود، حُکم مثلین را دارد و حال آن که گندم ربطی به آرد ندارد. یا مثلاً فتواء داده اند اگر مکلّف «شعیر جو» را با قاوت معامله کند، معامله باطل است در حالی که این ها دو عنوان متفاوت هستند. طبق فرموده ی این بزرگواران چیزی که از اصلى ساخته می شود، حُکم همان جنس را دارد. مثل آرد گندم که از گندم گرفته شده و یا حتّی کَرِه ی حیوانی حُکم شیر را دارد چون از شیر گرفته شده.

عبارت کتاب شرایع:

۱. الحِنطة و الشّعير جنسٌ واحد في الرّباء على الأظهر لتناول إسم الطعام لهما.

٢. و ثمرة النَخْل جنسٌ واحد و إن إخْتَلِفَتْ أنواعُ.

٣. وكذا ثمرةٌ كَرْم (أي: عنب)

٤. و كلّ ما يُعْمَلُ مِن جنسٍ واحد يَحْرُمُ التّفاضل فيه:

الف) كالحِنْطة بالدّقيقها.

ب) و الشّعير باسّويقة.

ج) والدِّبْس المعمول مِن التَمْر بالتّمْر.

د) و كذا ما يُعْمَلُ من العِنَب بالعِنَب.

ه) و اَلْبانُ تَتبَْع لُحُم و التّجانس و الإختلاف (در این مورد طبق قاعده فتواء داده شده)

و) و لايجوز التّفاضل بين ما يُسْتَخْرَجُ مِن اللَبَن و بينه كَزَبَد البَقَر مثلاً بِحَليبه.

ز) و مَخيزه و أقْطه.

ح) و الأدْهانُ تَتْبع ما يُسْتَخْرَجُ منه. فدُهْن السِمْسِم جنسٌ. و كذا ما يُضاف إليه كَدُهْن البَنَفْسه و النيلوفر[1] .

اين عبارت می خواهد بگوید روغن کُنْجِد (دُهْن السِمسِم) یک نوع روغنی است که با روغن گُل بنفشه و روغن گُل نیلوفر فرق دارد.

مرحوم صاحب جواهر (ره) و مرحوم شهید ثاني (ره): روغن کُنْجِد دارای مواد اوّلیّه ی کُنْجدی می باشد ولی روغن بنفشه و روغن نيلوفر حاوی گُل بنفشه و گُل نیلوفر نیست!

ط) والدّهْنُ البَذرِ جنْسٌ آخر (روغن گردو و روغن بادام).

ی) والخلول تَتْبَعُ ما تُعْمَل مِنه فخَلّ العِنَب مخالفٌ لخَلُّ الدِّبْس[2] .

نظر مشهور هم منطبق با همین فتاواء می باشد.

روایات:

الف) روایاتی که فقط همجنس بودن جو گندم و امثال آن را ثابت می کند:

۱. «هشام بن سالم...قال سُئل الرَّجُلُ یَبیع الرَّجُل الطّعامُ الاکرار فلایکون عنده ما یتمّ له ما باع...قال لایَصْلَح. لأنّ اصل الشّعير مِن الحِنْطة...»[3] .

اين روايت فقط حُکم همجنس بودن جو و گندم را ثابت می کند نه بیشتر.

۲. «ابن أبي نصر عن ابان عن عبد الرحمن بن أبي عبد الله قال قلت لأبي عبد الله (عليه السّلام) أيجوز قفيز من حنطة بقفيزين من شعير فقال لا يجوز الا مثلا بمثل ثم قال إن الشعير من الحنطة»[4] .

٣. «عن محمّد بن مسلْم...قُلت له ما تقول في البْرّ بالسّويق...قال مِثْلاً بمِثلٍ. قُلْت إنّه يكون له ريع إنّه يكون له فَضْلٌ فقال ليس أليس له معونه...»[5] .

و ساير روايات دیگر که به دلیل طولانی نشدن مطلب الباقی را بيان نمی کنیم.

مرحوم ابن ادریس (ره) فرموده این قاعده درست نیست.

نكته: ما باید شأن الصدور روايات را هم ببينيم.

مرحوم ابن ادریس حلّي (ره) می فرماید این قاعده درست نیست. ایشان بُرهانی برای ادّعای خود اقامه نمی کند ولی روی مسأله ی تاریخی این بحث پافشاری دارد که این مسأله از زمان مرحوم شیخ طوسی (ره) و شاگردان او مطرح شده و قبل از ایشان کسی به این مسأله مُتَعرّض نشده.

مرحوم امام خمينی (ره):

شاید اصرار روایات بر این که گندم و جو از جنس واحد هستند به خاطر سدّ باب رِباء باشد. لذا حکم به تماثل آن هم به همین خاطر است.

ب) روایاتی که در صدد اثبات همجنس بودن چیزی که از اصل گرفته شده می باشد: این روايات را جلسه ی آینده بحث خواهیم کرد.