درس خارج اصول استاد حسین شوپایی

موضوع: اشکالات مرحوم اقای خوئی بر سه جواب کفایه

بحث در این بود که جواب مرحوم آخوند از اشکال به عبادیت طهارات ثلاث تمام است یا خیر. در مجموع سه اشکال به جواب مختار مرحوم آخوند وارد شد که باید از این سه اشکال جواب داده شود. جواب اشکال اول و دوم به جواب مرحوم آخوند در جلسه قبل بیان شد. نسبت به اشکال سوم به ایشان، خود مرحوم آخوند در مقام دفاع جوابی از آن داد که مورد مناقشه اعلام از جمله مرحوم نایینی قرار گرفت.

آیا می توان از اشکال سوم به مرحوم آخوند جواب دیگری داد تا جواب ایشان جواب تامی باشد یا خیر؟

برای وضوح بیشتر مسأله، آن را در قالب اصطلاح و استدلال های منطقی بررسی می کنیم تا بهتر مورد مفاهمه قرار بگیرد. حاصل اشکال سوم این بود که اگر منشأ عبادیت طهارات ثلاث و ترتب ثواب بر آنها، مطلوبیت نفسی خود وضوء و غسل و ... باشد، باید تحقق خارجی آنها به صورت عبادت، متوقف بر قصد امر نفسی باشد و حال آنکه اتیان طهارات ثلاث به داعی امر غیری و بدون قصد امر نفسی نیز صحیح است. صحت اتیان به طهارات ثلاث به داعی امر غیری و به قصد توصل به ذی المقدمه، کشف می کند که منشأ قربیت آنها مطلوبیت نفسی نیست. اشکال سوم به شکل منطقی، در قالب قیاس استثنایی این چنین می شود که لو کان منشأ العبادیه تعلق الامر الاستحبابی النفسی لکان وقوعها عبادة و علی الوجه القربی متوقفا علی قصد الامر النفسی المتعلق بها لا الامر الغیری و حیث ان التالی باطل فالمقدم مثله. و اما بطلان التالی فلأنه لا اشکال فی صحة الطهارات الثلات فیما لو اُتی بها بقصد الامر الغیری المتعلق بها.

در قیاس استثنایی، هم باید ملازمه بین مقدم و تالی ثابت باشد و هم تالی باطل باشد. مرحوم آخوند در پاسخ به این قیاس استثنایی ملازمه را قبول کرده، ولی فرموده است که تالی باطل نیست تا بتوان بطلان مقدم را نتیجه گرفت. زیرا هرچند اگر منشأ عبادیت امر نفسی باشد، اتیان آنها بدون قصد امر نفسی صحیح نیست، اما صحت مثل وضوء با قصد امر غیری به معنای بطلان تالی نیست، بلکه با قصد امر غیری، به خاطر مرآتیت و طریقیت آن امر نفسی نیز قصد می شود. چون همانطور که مرحوم آخوند فرمود، امر غیری یدعو الی متعلقه و چون متعلقش عبادت است، قصد امر غیری در درون خود قصد امر نفسی به طهارات ثلاث هم دارد ، پس آنچه به عنوان نقض و دليل بطلان تالی ذکر کرديد صحيح نيست بايد به موردی نقض می کرديد که در آن مورد وضو صحيح باشد در حاليکه امر نفسی وضو قصد نشده است .

اما اعلام دیگر به جواب مرحوم آخوند اشکال کردند که تالی باطل است. زیرا مرآتیت و طریقیت قصد امر غیری برای قصد امر نفسی، در جایی است که مطلوبیت نفسی مورد التفات مکلف باشد. اما اگر مکلف التفات به مطلوبیت نفسی طهارات ثلاث نداشته باشد یا حتی به تعبیر مرحوم آقای خویی معتقد به خلاف باشد، معنا ندارد که قصد امر غیری مرآت برای قصد امر نفسی شود. بنابراین در این موارد قصد امر نفسی وجود ندارد.

ممکن است از این اشکال به مرحوم آخوند جواب داده شود که در این قیاس استثنایی، ملازمه بین مقدم و تالی ثابت نیست و در نتیجه قیاس صحیح نمی باشد. مرحوم آقای خویی مطلبی دارند که هرچند به عنوان جواب مستقل از اصل اشکال به عبادیت طهارات ثلاث مطرح کرده اند، اما در واقع انکار ملازمه در قیاس استثنایی و تصحیح جواب مرحوم آخوند در پاسخ به اشکال سوم است. ایشان بعد از بررسی جواب مرحوم آخوند و پاسخ به اشکال اول و دوم و وارد دانستن اشکال سوم به مرحوم آخوند و همچنین اشکال به جواب مرحوم نایینی، فرموده اند که تحقیق در پاسخ به اشکال عبادیت طهارات ثلاث این است که گفته شود در باب طهارات ثلاث، باید بین منشأ عبادیت طهارات و شرط وقوع خارجی طهارات علی نحو العباده تفکیک کرد. نسبت به عبادیت طهارات در مقابل توصلیت آنها، ملتزم هستیم که منشأ عبادیت، تعلق امر غیری نیست، بلکه منشأ، منحصر در مطلوبیت نفسی آنهاست، و الا با تعلق امر غیری، عمل تعبدی نمی شود. اما وقوع آنها در مقام عمل به صورت عبادی و قربی، متوقف بر احد الامرین علی سبیل منع الخلو است؛ یا در مقام عمل، امر نفسی متعلق به وضوء را قصد کند یا امر غیری متعلق به آنها و توصل به ذی المقدمه را. زیرا در موارد متعدد بیان کرده ایم که برای تحقق عمل به نحو عبادت، صرف اضافه کردن عمل به مولی کافی است. اضافه شدن عمل به مولی، همانطور که با قصد امر نفسی متعلق به وضوء حاصل می شود، با قصد امر غیری و توصل به ذی المقدمه هم حاصل می شود.

این فرمایش از مرحوم آقای خویی در حقیقت به انکار ملازمه در قیاس استثنایی بر می گردد؛ ملازمه بین اینکه منشأ عبادیت طهارات ثلاث، تعلق امر نفسی به آنهاست و اینکه وقوع آنها علی وجه العبادة نیز متوقف بر قصد آن امر نفسی است. مرحوم آقای خویی می فرمایند که هرچند منشأ عبادیت تعلق امر نفسی است، اما برای وقوع آنها علی وجه العبادة، اضافه کردن به مولی از راه قصد امر غیری و قصد توصل به ذی المقدمه کافی است.

این فرمایش، فرمایشی صحیح و تام است و همانطور که ایشان فرموده است، امر غیری نمی تواند عمل را تعبدی و قربی کند، بلکه باید عمل، مطلوبیت نفسی داشته باشد تا متصف به قربی بودن و عبادی بودن شود. اما با توجه به مطالبی که در جاهای دیگر در مورد قصد قربت گفته شده است، برای اینکه عمل علی نحو العباده واقع شود، لازم نیست که حتما قصد امر نفسی شود و اضافه کردن به مولی هم کفایت می کند.قصد امرفقط یکی ازمحقّقات قصد قربت است نه محقّق منحصر آن .

با تمام بودن فرمایش مرحوم آقای خویی، جواب از اشکال سوم معلوم می شود. زیرا تمامیت اشکال سوم متوقف بر تمامیت ملازمه و بطلان تالی بود. اگر ملازمه را قبول نکنیم استدلال رد می شود و اشکال به جواب مرحوم آخوند وارد نمی شود.

بنابراین در نقطه اول، هرچند سه اشکال به جواب مرحوم آخوند شده بود، ولی هر سه مرتفع شد .

نقطه دوم : آيا اشکالات مرحوم به سه جوابی که در کفايه نقل کرده اند وارد است يا خير؟

مرحوم آخوند در کفایه، غیر از جواب مختار خود، سه جواب دیگر نیز به اشکال عبادیت طهارات ثلاث نقل کرده، ولی به هر سه، اشکال کرده اند. در نقطه دوم، باید دید که آیا اشکال های مرحوم آخوند به این سه جواب وارد است یا خیر.

در جواب اول، مرحوم شیخ فرموده بود که اگر در تحقق طهارت ثلاث به عنوان عبادت، امر غیری قصد می شود، نه به این خاطر که تعلق امر غیری اقتضای قصد امر غیری را داشته باشد، بلکه علتش این است که حرکات خاصه در طهارات ثلاث بذاتها مقدمه نیستند، بلکه مقدمه، عنوان قصدی مجهول است که بر آنها منطبق می شود و چون آن عنوان برای ما مجهول است، از راه امر غیری آن عنوان قصد می شود. بنابراین قصد امر غیری به خاطر قصد آن عنوان مجهول است نه خصوصیت تعلق امر غیری.

مرحوم آخوند در کفايه دو اشکال به اين کردند

با توجه به اینکه جواب مرحوم شیخ در کتاب الطهاره به یک بیان و در مطارح به بیان دیگر آمده است، بعض الاعلام در منتقی الاصول در مقام دفاع از مرحوم شیخ فرموده اند که اشکال مرحوم آخوند ناشی از این است که کلام مرحوم شیخ را در کتاب الطهاره ملاحظه نکرده است.