درس خارج اصول استاد حسین شوپایی

موضوع: اعتبار جزم در نیت از جهت ترتیب

1- مساله 13

من كان وظيفته تكرار الصلاة إلى أربع جهات أو أقل و كان عليه صلاتان يجوز له أن يتمم جهات الأولى ثمَّ‌ يشرع في الثانية و يجوز أن يأتي بالثانية في كل جهة صلى إليها الأولى إلى أن تتم و الأحوط اختيار الأول و لا يجوز أن يصلي الثانية إلى غير الجهة التي صلى إليها الأولى نعم إذا اختار الوجه الأول لا يجب أن يأتي بالثانية على ترتيب الأولى

اشکال سوم؛ استاد

در صورتی که قائل شدیم جزم در نیت معتبر است آیا باید در محل بحث ملتزم بشویم که کیفیت اول تعین دارد و کیفیت ثانیه جایز نیست یا اینکه حتی اگر قائل به اعتبار جزم در نیت شدیم نیز می توان کیفیت ثانی را پذیرفت؟

پذیرش اعتبار جزم در نیت مستلزم تعین کیفیت اولی در اتیان چهار نماز نیست.

برای اینکه لزوم جزم در نیت از حیث ترتیب در محل بحث را بررسی کنیم باید دلیل اعتبار جزم در نیت را بررسی نماییم. دلیل لفظی ای برای جزم در نیت نداریم. عمده دلیلی که برای جزم در نیت ذکر شده است و در بحث امتثال اجمالی (در فرض تمکن از امتثال تفصیلی) در اصول به آن پرداخته شده است دو دلیل است.

وجه اول؛ شیخ انصاری

در جایی که مکلف متمکن از امتثال تفصیلی است، امتثال اجمالی لعب به امر مولی است و عبث است و لعب به امر مولی جایز نیست.

بله اگر امتثال تفصیلی ممکن نباشد نوبت به امتثال اجمالی می رسد و تکرار مستلزم لعب نیست.

مرحوم آخوند دو مناقشه کرده اند:

اولا تکرار در بعضی مواقع بخاطر غرض عقلایی است.

ثانیا اگر عبث و لعب هم باشد، لعب در کیفیت امتثال است نه در اصل امتثال. اصل امتثال را برای امر خدا انجام می دهد.

وجه دوم؛ مرحوم نائینی:

امتثال اجمالی در طول امتثال تفصیلی است. اطاعت به معنای اخصش (انبعاث از بعث مولی) که در عبادات معتبر است با امتثال اجمالی محقق نمی شود. زیرا در امتثال اجمالی محرک عبد برای اتیان عمل احتمال اراده مولی است نه نفس اراده مولی. در امتثال تفصیلی محرک عبد نفس تحریک و امر مولی است. وقتی شخص بتواند از نفس طلب منبعث بشود ، نوبت به انبعات از احتمال امر نمی رسد.

به این دلیلِ مرحوم نائینی اشکالاتی شده است. مرحوم آقای حکيم و مرحوم آقای خویی اشکال کرده اند و فرموده اند از نظر عقلی در تحقق عبادت فرقی نیست بین اینکه شخص منبعث از احتمال امر بشود یا منبعث از امر معلوم بشود. همان طور که انبعاث از امر معلوم مصداق طاعت است انبعاث از امر احتمالی نیز مصداق اطاعت است اگر نگوییم اطاعت در فرض احتمال امر اعلی و اعظم است زیرا مکلف با زحمت بیشتری تکلیف مولی را امتثال می کند.

ضمن اینکه در امتثال اجمالی نیز امتثال از امر معلوم است نه از امر محتمل.

در هر صورت دو وجه مذکور، دو وجه مهم برای اعتبار جزم در نیت است. برفرض صحت این دو وجه باید ببینیم در محل بحث که جزم در نیت از حیث استقبال ممکن نیست آیا جزم از حیث ترتیب معتبر است؟

اگر دلیل بر اعتبار جزم در نیت وجه اول باشد که مختار مرحوم شیخ بود، این دلیل در محل بحث پیاده نمی شود زیرا در محل بحث اگر شخص رعایت جزم در نیت از حیث ترتیب نکند نماز اضافه ای انجام نمی دهد. هم در کیفیت اول هم کیفیت ثانی در مجموع، شخص 8 نماز انجام می دهد. تکراری در بین نیست تا منجر به لعب و عبث به امر مولی شود.

اما اگر دلیل جزم در نیت وجه دوم باشد که مرحوم نائینی بیان کردند، بر اساس این وجه دوم اگر در نماز حیثیات متعددی معتبر بود نسبت به تک تک این حیثیات دلیل جزم در نیت پیاده می شود. این دلیل ولو عقلی است اما به نحو انحلال نسبت به همه حیثیات پیاده می شود. در مانحن فیه نسبت به استقبال جزم در نیت معتبر نیست به دلیل عجز اما انبعاث از امر معلوم به لحاظ ترتیب ممکن است و مکلف باید طوری عمل کند که فعل او انبعاث از امر معلوم حساب شود.

در نتیجه تعلیقه ای که مرحوم نائینی در این مساله دارند بر طبق صناعت است چون مستند مرحوم نائينی برای اعتبار جذم در نيت وجه دوم است نه وجه اول .

اشکال بر مناقشه صاحب جواهر

صاحب جواهر در جواب این اشکال که جزم در نیت وقتی از حیثیتی ملغی شد از جهات دیگر نیز معتبر نیست، فرموده بودند چنین نظری مبتنی بر قیاس است. با توجه به نکاتی که بیان شد معلوم می شود که فرمایش صاحب جواهر تمام نیست. زیرا قائل می تواند بگوید اولا دلیل لفظی برای جزم در نیت نداریم که به اطلاق آن تمسک کنیم ثانیا اگر دلیل در مساله، همان دلیل مرحوم شیخ باشد در ما نحن فیه پیاده نمی شود زیرا امتثال اجمالی منجر به تکرار نیست که در نتیجه لعب به امر مولی باشد.

1.1- امر دوم در مساله 13

تکرار نماز به کیفیت ثالثه جایز نیست. کیفیت ثالثه این بود که شخص اگر نماز اول را به سمت مغرب خوانده است جایز نیست بلافاصله بعد از آن نماز عصر را به جهت جنوب اتیان کند.

سوال در این است که آیا این عدم جواز مطلق است؟ فرقی نیست بین اینکه اختلاف این دو نماز 90 درجه باشد یا بیشتر؟یا فقط در جایی می آید که نماز عصر را به جهت مقابل بخواند که فاصله آن از جهت اول 180 درجه است اما اگر به جهت متصل بخواند جایز است؟

نظرات آقای خویی در این مساله با هم تنافی دارند. در ابتدای مساله فرموده اند:

اینکه مرحوم سید به نحو مطلق فرمود کیفیت ثالثه جایز نیست صحیح نمی باشد. باید تفصیل دهیم بین جایی که شخص نماز دوم را به نقطه مقابل بخواند و جایی که به نقطه مقابل نخواند.

اگر نماز عصر را با فاصله 180 درجه بخواند یقین به بطلان یکی از دو نماز دارد. زیرا حداقل یکی از نمازها منحرف از قبله است به 90درجه یا بیشتر. بلکه علم تفصیلی به بطلان نماز عصر دارد یا بخاطر عدم رعایت استقبال یا بخاطر عدم رعایت ترتیب.

اما اگر نماز عصری که شخص می خواند به جهت متصل به جهت مغرب بخواند به نحوی که فاصله آن از مغرب 90 درجه باشد در این صورت علم به بطلان پیدا نمی شود. زیرا احتمال این داده می شود که قبله بین مغرب و جنوب باشد. در این صورت هر دو نماز فقط 45 درجه با قبله فاصله دارد يعنی کمتر از90 درجه . در نتیجه در این صورت یقین به بطلان احدی الصلاتین پیدا نمی شود. این مساله تا جایی که دو نماز 180 درجه اختلاف داشته باشد وجود دارد . اما اگر به نقطه مقابل بخواند که 180 درجه از مغرب فاصله دارد علم اجمالی به بطلان يکی از دو نماز پيدا می شود زیرا در این صورت نمی توانید نقطه ای در محیط دایره پیدا کنید که بگویید هر دو نماز با آن اختلاف کمتر از90 درجه دارد.

مقرر موسوعه گفته اند آقای خویی ابتدا فرموده اند کلام سید را قبول نداریم. اما در ادامه بحث از این نظر عدول کرده اند و فرموده اند:

و أما الوجه الثاني، و هو الإتيان بالثانية في غير الجهة التي صلى إليها الاُولى الذي هو ثالث الوجوه في المتن فغير جائز كما عليه الماتن مطلقاً و إن كان انحراف كل جهة عن الأُخرى يسيراً جدّاً، للعلم ببطلان العصر في بعض الصور، و عدم الجزم بحصول الترتيب في البعض الآخر حتى بعد استكمال الجهات[1] .

حتی در جایی که فاصله بین نماز ظهر و عصر 90 درجه و کمتر از آن باشد نیز کیفیت ثالثه درست نیست. زیرا هر چند علم به بطلان پیدا نمی شود اما احراز صحت نماز عصر نیز نمی شود. زیرا نماز عصر باید بعد از نماز ظهر صحیح خوانده شود.