درس خارج اصول استاد حسین شوپایی

موضوع: وجه چهارم استحاله واجب معلق

وجه چهارم استحاله واجب معلق وجهی است که مرحوم نایینی مطرح کرده است. ایشان فرموده است که همه قیود و شروط غیر اختیاری مثل زمان، باید در موارد تعلق تکلیف به موضوع برگشته و در مقام جعل حکم مفروض الوجود گرفته شود. نتیجه مفروض الوجود بودن قیود این می شود که فعلیت وجوب ذی المقدمه متوقف بر آن قید خواهد شد. بر این اساس اگر واجبی بخواهد وجوب حالی داشته باشد ولی قیدش استقبالی باشد، تکلیف مشروط به شرط متاخر می شود. در حالی که در مباحث قبل بیان شد که اشتراط تکلیف به شرط متاخر غیر معقول است. در نتیجه واجب معلق نیز که وجوبش حالی اما واجب استقبالی است غیر معقول خواهد بود.

این وجه از سه مقدمه تشکیل شده است؛ مقدمه اول اینکه تمام قیود و شروطِ غیر مقدور در مقام جعل باید مفروض الوجود اخذ شوند، به نحوی که تکلیف و وجوب معلق بر حصول آن باشد. دلیل این مقدمه در خود کلام محقق نایینی آمده است که اگر قید غیر اختیاری در ناحیه وجوب اخذ نشود مفروض الوجود نباشد و وجوب توقفی بر آن نداشته باشد، تحصیل قید لازم می شود. لازمه اش تعلق تکلیف به امر غیر مقدور است و هو واضح البطلان.

مقدمه دوم این است که اگر قید غیر اختیاری مثل زمان در مقام جعل تکلیف مفروض الوجود قرار بگیرد و فعلیت وجوب متوقف بر حصول آن باشد، چنانچه با فرض استقبالی بودن قید غیر اختیاری، وجوب بخواهد حالی باشد، تقید وجوب به آن امر غیر اختیاری سر از اشتراط تکلیف به شرط متاخر در می آورد.

مقدمه سوم این است که بنابر مبنای محقق نایینی، اشتراط تکلیف به شرط متاخر محال و ممتنع است.

از ضمّ این سه مقدمه، نتیجه گرفته می شود که در موارد تقید واجب به زمان متاخر، باید ملتزم شویم که وجوب هم‌زمان با قید فعلیت پیدا می کند و الا اگر وجوب قبل از حصول قید فعلیت داشته باشد و آن قید امر استقبالی باشد کما هو المفروض در موارد واجب معلق، محال و مستحیل است. نتیجه این سه مقدمه استحاله واجب معلق است.

در اشکال به این وجه چهارم، مرحوم آقای خویی در مقدمه اول و مقدمه دوم اشکال نکرده است، بلکه اشکال را فقط متوجه مقدم سوم کرده است که اشکالی مبنایی می شود. ایشان فرموده است اينکه مرحوم نايينی فرموده اند : همه قیود غیر اختیاری باید در مقام جعل مفروض الوجود قرار بگیرند و لذا فعلیت حکم منوط به تحقق آنها می شود، صحیح است و وجهش واضح است کما ذکره المحقق النایینی. الا اینکه لازمه اش این نیست که فعلیت وجوب لزوما متاخر از حصول آن قید باشد، بلکه همانطور که امکان دارد متاخر باشد امکان نیز دارد وجوب فعلی باشد در تقدیر تحقق قید در ظرف خودش که آینده است؛ یعنی ولو فعلا قید محقق نیست ولی وجوب فعلی است. زیرا می تواند مشروط به شرط متاخر بشود. اشتراط تکلیف به شرط متاخر هم امر ممکنی است که قبلا ثابت شد. بنابراین مقدمه اخیر مرحوم نایینی که شرط متاخر معقول نیست مورد مناقشه است.

ولی زائد بر این اشکال مرحوم آقای خویی که اشکال مبنایی است، ممکن است به مقدمه دوم هم اشکال شود که هرچند تقید تکلیف به امر غیر اختیاری و توقف فعلیت تکلیف بر امر غیر اختیاری مورد قبول است اما این توقف منحصر در اشتراط وجوب به شرط متاخر نیست، بلکه ممکن است از باب اشتراط به شرط مقارن با وصف انتزاعی تعقّب و نظایر آن باشد. به این شکل داخل در مشروط به شرط مقارن می شود.

توضیح ذلک: خود مرحوم نایینی در بحث شرط متاخر فرموده است که هرچند اشتراط تکلیف به شرط متاخر محال و ممتنع است، ولی اگر در مقام اثبات ظاهر دلیلی اشتراط به شرط متاخر باشد، اگر امکان داشته باشد و عقل وعرف مساعدت کند، می توانیم وصف انتزاعی تعقّب را که وصف مقارن است شرط قرار دهیم. ایشان به واجبات تدریجیه مثل صوم مثال زده است که وجوب واحد دارد و از همان زمان اول، مشروط به بقاء شرایط تکلیف من الحیاة و القدرة تا آخرین زمان ممکن است. یعنی باید تا آخر روز، حیات داشته باشد تا از زمان اول وجوب متوجه او شود. لذا اگر شخص در اثنای مدت مقرر بمیرد، کشف می شود که از اول وجوب در کار نبوده است. در صلات هم تکلیف به نماز ظهر در اول وقت مشروط به بقاء قدرت تا رکعت آخر نماز است و الا اگر شخص مشغول نماز ظهر شود و در اثناء از دنیا برود، نشان می دهد از اول واجب نبوده است. در این موارد که تکلیف حقیقتا متوقف بر بقاء قدرت و حیات در زمان متاخر است، مشکل به این نحو حل می شود که عنوان انتزاعی تعقب شرط قرار بگیرد، یعنی نماز ظهر واجب باشد در صورتی که حیات شخص در زمان انجام رکعت متعقّب به حیات تا رکعت آخر باشد.

بر همین اساس به مرحوم نایینی اشکال می شود که همانطور که این موارد را با وصف انتزاعی تعقب حل کردید، در موارد واجب معلق هم که به حسب ظاهر خطاب امر غیر اختیاری یعنی زمان مستقبل به عنوان قید اخذ شده است، قبل از زمان قید وجوب می تواند به این نحو حالی باشد که ما هو الشرط برای وجوب، تعقّب به امر مستقبل باشد.