درس خارج اصول استاد سیدمحمدجواد شبیری‌زنجانی

موضوع: تفسیر ادوات شرط/ وضع /اقسام وضع

1- تفسیر ادوات شرط

در جلسۀ سابق به دو دیدگاه در تفسیر ادوات شرط اشاره شد. دیدگاه اول به مناطقه و دیدگاه دوم به ادباء نسبت داده شده است.

دیدگاه منسوب به مناطقه آن است که ادوات شرط، حکمشان در ناحیۀ جزاء نیست بلکه به ملازمۀ بین شرط و جزاء حکم می‌کنند.

دیدگاه منسوب به ادباء آن است که ادوات شرط، حکم به جزاء می‌کنند در زمان شرط.

بین این دو دیدگاه تفاوت‌هایی وجود دارد که احیاناً ممکن است در نحوۀ تحلیل ما از مفاد هیأت که از معانی حرفیه به شمار می‌رود و تقییدپذیری آن، اثر داشته باشد.

آقای لاریجانی[1] این بحث را به شکل مفصل مطرح نموده و دیدگاه‌های مختلف را ذکر کرده است. این دیدگاه‌ها به شکل تفصیلی در کلام آقای لاریجانی مطرح شده و از صحت و سقمشان بحث شده است و ما صرفاً به برخی از نقاط این بحث می‌پردازیم.

دو دیدگاه ذکر شده، به عنوان دو دیدگاه متقابل در کلام تفتازانی[2] وارد شده است. میر سید شریف در حاشیه‌ای که بر کتاب مطوّل نگاشته، به کلام تفتازانی اشکال نموده است مبنی بر اینکه نسبت دادن دیدگاه دوم به ادباء، صحیح نیست چون اصل این دیدگاه در کلام سکاکی در مفتاح العلوم وارد شده است ولی تفتازانی تصور کرده کلام سکاکی، همان کلام ادباء است.

هم‌اینک کلام این دو را قرائت نموده و در مورد آن بحث می‌کنیم.

آقای لاریجانی[3] گویا کلام تفتازانی را صحیح انگاشته و شروع به آدرس‌دهی می‌کنند. آدرس‌هایی که توسط آقای لاریجانی مطرح شده، تماماً مربوط به اهل بلاغت است و ذیل کلام سکاکی قرار می‌گیرد. میر سید شریف نیز این مطلب را قبول دارد که سکاکی همان کلام تفتازانی را مطرح نموده است، ولی این آدرس‌هایی که توسط آقای لاریجانی مطرح شده کلام سکاکی را ذکر کرده‌اند و ادامۀ کلام سکاکی محسوب می‌شوند.

آقای لاریجانی در پانوشت چنین فرموده است:

این نظریه، در مواهب الفتاح المغربی، عروس الافراح بهاءالدین سبکی، و حاشیۀ الدسوقی علی مختصر المعانی نیز آمده است. (شروح التلخیص جلد 2 صفحۀ 35-37).[4]

مراد از تلخیص، تلخیص المفتاح است؛ خطیب قزوینی، مفتاح العلوم سکاکی را تلخیص نموده است. این‌ها شروحِ تلخیص المفتاح خطیب قزوینی هستند. اما روش صحیح بحث آن است که به کلام ادبای اصلی مراجعه شود.

در اینجا عبارت تفتازانی و میر سید شریف را به نقل از آقای لاریجانی قرائت می‌کنیم.

سؤال: مقصود از ادبای اصلی نحوی‌ها هستند؟

پاسخ: بله؛ البته اهل بلاغت نیز ممکن است ذیل ادبای اصلی قرار گیرند. در اینجا نکته‌ای وجود دارد که در ادامه آن را ذکر خواهیم کرد.

1.1- مروری بر عبارت تفتازانی

تفتازانی می‌گوید: و التحقيق فى هذا المقام ان مفهوم الشرطية بحسب اعتبار المنطقيين غيرها بحسب اعتبار اهل العربية لانا اذا قلنا ان كانت الشمس طالعة فالنهار موجود فعند اهل العربية النهار محكوم عليه و موجود محكوم به و الشرط قيد له و مفهوم القضية ان الوجود يثبت للنهار على تقدير طلوع الشمس و ظاهر ان الجزاء باق على ما كان عليه من احتمال الصدق و الكذب و صدقها باعتبار مطابقة الحكم بثبوت الوجود للنهار و حينئذ كذبها بعدمها و اما عند المنطقيين فالمحكوم عليه هو الشرط و المحكوم به هو الجزاء و مفهوم القضية الحكم بلزوم الجزاء للشرط و صدقها باعتبار مطابقة الحكم باللزوم و كذبها بعدمها فكل من الطرفين قد انخلع عن الخبرية و احتمال الصدق و الكذب.[5]

در ادامه نیز چنین تعبیر می‌کند:

ان قولنا كلما كانت الشمس طالعة فالنهار موجود مفهومه عندهم (یعنی عند المناطقة) ان وجود النهار لازم لطلوع الشمس (ایشان جزاء را مقّدم نموده است اما تعبیری که ما مطرح می‌کردیم زیباتر است: «طلوع الشمس، ملازمٌ لوجود النهار» که شرط را مبتدا و جزاء را خبر قرار دادیم؛ البته باید به کلام مناطقه مراجعه کرد ولی تغییر ندادن ترتیب شرط و جزاء زیباتر است) و عند النحاة ان التقدير النهار موجود فى كل وقت طلوع الشمس و ظاهر انه جملة خبرية قٌيِّدَ مسنده بمفعول فيه فكم بين المفهومين.[6]

1.1.1- نکاتی در مورد عبارت تفتازانی

در مورد عبارت تفتازانی باید به این نکته توجه شود که برای «اهل العربیة» در کلام تفتازانی دو تفسیر وجود دارد که این دو تفسیر با یکدیگر فرق داشته و ما نیز در آینده بر آن تکیه خواهیم کرد. در کلام تفتازانی هر دو تفسیر مطرح شده است. تمام این عبارت‌ها در مطوّل تفتازانی در یک صفحه آمده است.

تفتازانی در یک موضع می‌گوید: مفهوم القضية ان الوجود يثبت للنهار على تقدير طلوع الشمس.

در موضعی دیگر می‌گوید: النهار موجود فى كل وقت طلوع الشمس.

در موضع دوم، شرط رالإ يك امر زمانی قلمداد نموده است. پس ایشان دو مفهوم مختلف را مطرح نموده است.

سؤال: در عبارت اول، «إن» و در عبارت دوم «کلّما» به کار رفته بود لذا شاید تفاوتی که در این دو موضع وجود دارد به جهت تفاوت ادوات شرط باشد؟

پاسخ: این بحث را در ادامه تشریح می‌کنیم.

بنابراین با توجه به این دو عبارت، باید این سؤال را در نظر داشت که آیا مفاد جملۀ شرطیه، حکم به ثبوت جزاء علی تقدیر الشرط است یا حکم به ثبوت جزاء فی زمان الشرط است؟

تفتازانی در موضعی دیگر از کلامش عبارتی دارد که توسط آقای لاریجانی[7] نقل شده است:

لان قولنا اكرمك ان جئتنى بمنزلة قولنا اكرمك على تقدير مجيئك او وقت مجیئک.‌ [8]

میر سید شریف می‌گوید این مطلبی که تفتازانی به اهل ادب نسبت داده، در حقیقت مربوط به اهل ادب نیست بلکه مربوط به سکاکی است. اهل ادب قائل به همان دیدگاهی هستند که مناطقه اتخاذ نموده‌اند. سکاکی و اصحاب البلاغة بحثی را مطرح کردند تحت عنوان «تقیید المُسنَد بشرطٍ»؛ یعنی فائدۀ تقیید مُسنَد به شرط چیست؟ بنابراین مُسنَد را جزاء و جزاء را مقیّد به شرط دانسته‌اند. ولی این کلام، مطابق کلام اهل عربیة نیست.

تفتازانی[9] می‌گوید:

فظهر ان الحکم الاخباری متعلق بارتباط احد الطرفین بالآخر لا بالنسبة بین اجزاء الجزاء و إنّ ما ذهبه الیه المیزانیون لا یخالف کلام اهل العربیة کیف و هم بصدد بیان مفهومات القضایا المستعملة فی العلوم و العرف و قد صرح النحویون بأن کلم الجزاء تدلّ علی سببیة الاول و مسببیة الثانی و فیه اشارة الی ان المقصود هو الارتباط بین الشرط و الجزاء.[10]

سپس می‌گوید:

نعم کلام السکاکی یوافق ما اختاره الشارح (یعنی تفتازانی) و بذلک اغترّ فنسبه الی اهل العربیة.[11]

با مراجعه به کلمات برخی از اهل ادب به نظر می‌رسد حق با میر سید شریف است یعنی لااقل مشهور اهل ادب همین مطلبی که تفتازانی مطرح نموده را می‌گویند ولی بحث‌های روشن‌تری از استشهاد‌های تفتازانی در کلام اهل ادب ذکر شده است. فرصت مراجعه به کلمات قدمای اهل ادب نبود لذا تنها به دو کتاب مراجعه کردیم؛ یکی مغنی ابن هشام و دیگری شرح مرحوم رضی بر کافیه.

1.2- مروری بر عبارت ابن هشام

در مغنی ابن هشام عبارتی را از قبل دیده بودم که در جلسۀ قبل نیز به آن اشاره کردم. این عبارت در بحث از ناصبِ «إذا» وارد شده است:

مسألة- فى ناصب إذا مذهبان، أحدهما: أنه شرطها، و هو قول المحققين، فتكون بمنزلة متى و حيثما و أيّان، (در مورد «متی» و «حیثما» و «أیّان»، مسلّم دانسته شده است که ناصبش شرط است؛ بحث در «إذا» است که نکات خاصی دارد و الا در متی» و «حیثما» و «أیّان» بحثی نیست) و قول أبى البقاء إنه مردود بأن المضاف إليه لا يعمل فى المضاف غير وارد، لأن إذا عند هؤلاء غير مضافة، كما يقوله الجميع إذا جزمت ... (یعنی تمام مناقطه در صورت جزم، آن را اضافه نمی‌دانند؟ اضافه نمی‌دانند یعنی چه؟ گفته شده بود «علی تقدیر الشرط» یا «وقت الشرط» که در این‌ها، این ادوات به شرط اضافه شده است. در صورت جزم، به تعبیر ایشان جمیع اندیشمندان آن را از باب اضافه نمی‌دانند. اضافه نمی‌شود یعنی إذا متعلق به جزاء نیست چون اگر متعلق به جزاء باشد باید به شرط اضافه شود پس اگر به شرط اضافه نشد لازمه‌اش عدم تعلق به جزاء است. سپس می‌گوید:) الثانى: أنه ما فى جوابها من فعل أو شبهه، و هو قول الأكثرين،(در مورد «إذا» اکثر اندیشمندان قائل به این هستند. سپس اشکالاتی را مطرح می‌کنند که در ادامه به آن خواهیم پرداخت).[12]

1.3- مروری بر عبارت مرحوم رضی

مرحوم رضی در «إذا» نکتۀ جالبی دارد که قدری بحث را واضح می‌کند. شرح رضی بر کافیه چاپ‌های مختلفی دارد که من از «مکتبة الشاملة» آن را نقل می‌کنم و نمی‌دانم مربوط به کدام چاپ است. شرح رضی بر کافیه جلد 1 صفحۀ 1174:

وأما العامل في (إذا): فالأكثرون على أنه جزاؤه، وقال بعضهم: هو الشرط، كما في (متى) وأخواته، (سپس مطلب را توضیح داده و می‌فرماید:) والأولى أن نفصل، ونقول: إذا تضمن (إذا) معنى الشرط فحكمه حكم أخواته من (متى) ونحوه،(یعنی اگر إذا شرطیه باشد، عاملش شرط است نه جزاء؛ ولی اگر مفادش صرفاً زمانیه باشد:) وإن لم يتضمن، نحو: إذا غربت الشمس: جئتك، بمعنى: أجيئك وقت غروب الشمس (که اذا صرفاً زمانیه است)، فالعامل فيه هو الفعل الذي في محل الجزاء استعمالا، وإن لم يكن جزاء في الحقيقة، (ایشان می‌گوید تعبیر جزاء، جزای اسمی است و الا اصلاً مفهوم شرطیه ندارد؛ سپس توضیح می‌دهد که شرط نمی‌تواند عامل آن باشد؛ مضاف‌الیه نمی‌تواند عامل ظرف باشد و مفصل این را توضیح داده است) دون الذي في محل الشرط، إذ هو ... .

حاصل توضيح ايشان نيز همین است که:

و إذا إن لم يتضمن معنی الشرط، کان مضافاً الی الشرط و المضاف الیه لا یعمل فی المضاف.[13]

پس محصل فرمایش ایشان آن است که اگر «إذا» معنای شرطیه نداشته باشد اضافه می‌شود.

اما از عبارتی دیگر از شرح رضی استفاده می‌شود اینکه عاملش شرط باشد مذهب اکثر است نه مذهب همه. ابن هشام آن را به همه نسبت داده بود. عبارت شرح رضی در جلد 1 صفحۀ 1173 از این قرار است:

العامل في (متى) وكل ظرف فيه معنى الشرط: شرطه، على ما قال الأكثرون، ولا يجوز أن يكون جزاءه، على ما قال بعضهم، كما لا يجوز في غير الظرف، على ما مرّ ... .

عبارت سومی از ایشان نیز می‌خوانیم و مطلب را جمع‌بندی می‌کنیم؛ پس از قدری تفحص اینکه «ما مرّ» به کجای شرح رضی اشاره دارد، برای ما روشن نشد لذا نیاز به تفحص بیشتری دارد. ولی مضمونی که در مورد ادوات شرطی غیر ظرفی مطرح نموده است را می‌توان چنین بیان کرد. برخی از ادوات شرط همچون «متی» و «أیان» ظرف هستند؛ «إذا» نیز بنابراین که ظرفیه باشد از همین قبیل است. برخی از این‌ها ظرف مکانی و برخی دیگر ظرف زمانی هستند. ولی برخی از ادوات شرط همچون «مَن» و «ما»، ظرف نیستند. بحث ایشان در خصوص گونۀ دوم است که ظرف نیستند. ایشان در صفحۀ 1146 مورد امثال «مَن» و «ما» می‌فرماید:

ولو جوزنا عمل الجزاء في أداة الشرط، كما هو مذهب بعضهم (یعنی اکثرون نیستند بلکه بعض هستند) في الظروف المبنية، لجاز أن تكون في نحو: من جاء فأكرم ، ومن ضرب زيدا فاضرب: (نمی‌دانم مضارع است یا امر که فرقی هم ندارد؛ ایشان می‌گوید ممکن است من جاء را مفعول فأکرم یا من ضرب را مفعول اضرب قرار ‌دهیم) منصوبة المحل بكونها مفعولة للجزاء (یعنی اکرم من جاء؛ اضرب من ضرب زیداً؛ سپس می‌گوید:)، لكن الحق أن الجزاء لا يعمل في أداة الشرط، ... (یعنی آنچه عامل در ادات شرط است، شرط است نه جزاء؛ سپس مطلب را توضیح داده و می‌فرماید:) والسر في جواز عمل الشرط في أداته دون الجزاء: أن الأداة من حيث طلبها للصدر، ... (که استدلالاتی را بر اساس ادله نحوی‌ها مطرح می‌کنند؛ سپس نکتۀ مهمی را متذکر شده و می‌فرماید:) والدليل على أنه لا يعمل الجزاء فيها: أنه لم يسمع مع الاستقراء نحو: أيهم جاءك فاضرب، بنصب (أيهم) (این ادوات شرط، مبنی هستند لذا اعرابشان ظاهر نمی‌شود؛ اما «ایّ» معرب است؛ ایشان می‌گوید آنجایی که معرب است اگر مفعول جزاء باشد باید منصوب باشد و حال آنکه هیچگاه منصوب نمی‌آید بلکه مرفوع می‌آید پس معلوم می‌شود مفعول جزاء نیست).[14]

از مجموع عبارات ایشان چنین استفاده می‌شود که عامل در ادوات شرط غیر ظرف، بالاتفاق شرط است نه جزاء. اما در ادوات شرطی که ظرف هستند، معمولاً اندیشمندان به عامل بودن شرط هستند و تعداد اندکی قائل به عامل بودن جزاء هستند. در «إذا» نیز اختلاف وجود دارد که نظر مرحوم رضی آن است که اگر معنای شرطی داشته باشد عاملش شرط است ولی اگر معنای ظرفی داشته باشد و مجرّد از شرطیت باشد عاملش جزاء است.

1.4- ادامۀ عبارت ابن هشام

ابن هشام در مغنی می‌خواهد استدلال کند بر اینکه ناصب «إذا» شرط است نه جزاء. این نکته حائز اهمیت است و برای فهم نظر نحوی‌ها باید به آن دقت شود. وی می‌گوید اینکه طبق نظر اکثرین عاملش را جزاء بدانیم صحیح نیست:

و يرد عليهم أمور:

أحدها: أن الشرط و الجزاء عبارة عن جملتين تربط بينهما الأداة، (یعنی شرط و جزاء دو جمله هستند که ادات شرط بینشان ربط ایجاد می‌کند) و على قولهم تصير الجملتان واحدة، لأن الظرف عندهم من جملة الجواب و المعمول داخل فى جملة عامله[15] . (این‌ها دو جمله هستند که بینشان ربط برقرار می‌شود؛ البته مقصود از جمله، جملۀ ناقصه است نه تامه. این ذهنیت را که به عنوان یک اصل مسلم در نظر می‌گیرد دقیقاً با ذهنیت مناطقه هماهنگ است چون ایشان می‌گوید شرط و جزاء دو جمله هستند که بینشان ربط ایجاد می‌شود نه اینکه جزاء جمله‌ای است که به شرط مقیّد می‌شود)

سپس استدلالات نحوی دیگری را مطرح می‌کند؛ استدلال دوم را خودتان ملاحظه کنید؛ استدلال سوم از این قرار است:

و الثالث: أنه يلزمهم فى نحو «إذا جئتنى اليوم أكرمتك غدا» أن يعمل أكرمتك فى ظرفين متضادين، و ذلك باطل عقلا؛ إذ الحدث الواحد المعين لا يقع بتمامه فى زمانين، و قصدا؛ إذ المراد وقوع الإكرام فى الغد لا فى اليوم.[16]

1.4.1- تذکر چند نکته

ایشان می‌گوید نمی‌شود گفت «اکرمتک غداً وقت مجیئک الیوم».

البته اشکال اخیر، و بحثی که در مورد «إذا» مطرح کرده، در ردّ آن نظریه‌ای است که «إذا» را ظرف می‌داند؛ یعنی در ردّ نظریه‌ای است که «إذا» را به «وقت المجیء» بر می‌گرداند نه «تقدیر المجیء». اگر «تقدیر المجیء» باشد مشکلی ندارد چون می‌توان گفت «اکرمتک غداً علی تقدیر مجیئک الیوم ایّای».

این در حقیقت شاهد بر مدعای خودش است چون اگر جزاء در آن عمل کرده باشد، باید معنای وقت داشته باشد تا جزاء بتواند در آن عمل کند.

نکته‌ای که قصد داریم بر آن تکیه کنیم آن است که به هر حال ادوات شرطیه‌ای همچون «متی» که با آن روبرو هستیم واجد معنای اسمی نیز هستند و اینکه عامل در این اسم چیست در بحث ما بسیار اهمیّت دارد. اشکال ایشان مبنی بر اینکه جزاء نمی‌تواند در این‌ها عمل کرده باشد، اشکال مهمی است.

همچنین اشکال استقرائی که مرحوم رضی در مورد «ایّهم جاءک فاضرب» مطرح می‌کند که هیچ کجا با نصب خوانده نشده، معنایش آن است که عامل در «اذا» جزاء نیست حال یا شرط است یا مجموع شرط و جزاء است.

معنای این حرف آن است که دیدگاه مناطقه با دیدگاه اهل ادب کاملاً مطابق است که یک سری از اهل بلاغت یعنی سکاکی و شراح با واسطه و بی‌واسطۀ کتابش، آن را با تعبیر نامناسب بیان کرده‌اند که با تعابیر اهل ادب همخوانی ندارد.اهل ادب دقیقاً همان حرف مناطقه را می‌زنند و این در بحث ما هم اثرگذار است.

نکتۀ دیگری که مناسب است تذکر داده شود آن است که این بحث در مبحث مفهوم شرط بسیار اثر دارد چون اگر بگوییم ادات شرط صرفاً بیانگر ملازمۀ بین شرط و جزاء هستند، اثبات شرط نیازمند مؤونۀ زائده خواهد بود. ادات شرط می‌گویند بین شرط و جزاء ملازمه است و الشرط یلازم الجزاء که نحوۀ مفهوم‌گیری از آن بحث‌های خودش را می‌طلبد.

اما اگر گفتیم ادات شرط، متعلق به جزاء هستند، از آن رو که حق معمول، تأخیر از عامل است، و تقدیم ما حقّه التأخیر مفید حصر است، در نتیجه مفهوم شرط به راحتی اثبات می‌شود. البته نتیجۀ این بحث دقیقاً بر خلاف فرمایش آیت الله والد است.

آیت الله والد در بحث مفاهیم می‌فرمودند اگر شرط متأخر باشد مفهوم دارد ولی اگر متقدم باشد مفهوم ندارد. طبق بیانی که ذکر شد، شرط اگر متقدم باشد مفهوم دارد و اگر متأخر باشد نباید مفهوم داشته باشد چون اگر متأخر باشد، «اکرم زیداً إن جاءک» را که به «أکرم زیداً وقت مجیئه ایّاک» بازگردانیم هیچ تقدیم و تأخیری رخ نداده تا مفید حصر باشد چون عامل و معمول در جای خودشان هستند. ولی اگر «إن جاءک» را مقدّم کرده باشیم و فرض این است که «إن جاءک» به منزلۀ «وقت مجیئه ایّاک» است، «وقت مجئیه» معمول جملۀ بعد بوده و بر آن مقدم شده است در نتیجه از باب «تقدیم ما حقه التأخیر یفید الحصر» مفید حصر و اثبات‌گر مفهوم خواهد شد.

خود این مطلب شاهد بر صحت دیدگاه مناطقه است چون ما در جملۀ «إن جاءک زیدٌ فاکرمه» هیچگونه مخالفتی با طبع اولیه احساس نمی‌کنیم. چنین نیست که احساس کنیم یک چیزی از جای خودش جابجا شده است. دیدگاه ادباء نیز همچون مناطقه با این امر وجدانی همخوانی دارد پس آنچه توسط تفتازانی به ادباء نسبت داده شده غلط است. چون به حسب طبع اولیه جملۀ طبیعی چنین است: «إن جاء زیدٌ جاء عمروٌ» و حال آنکه طبق مطلبی که تفتازانی به ادباء نسبت داده جملۀ طبیعی باید بالعکس باشد یعنی اول باید جزاء ذکر شود و سپس مفعول‌فیه چون جای طبیعی مفعول‌فیه پس از فعل است. این که ما به حسب وجدان لغوی احساس می‌کنیم قانون طبیعی در شرط و جزاء آن است که ابتداء شرط و سپس جزاء بیاید، کاشف از آن است که دیدگاه مناطقه و ادباء صحیح است و آنچه تفتازانی به اهل عربیة نسبت داده، نیز نسبتی نادرست است.

آقای لاریجانی مطالب زیادی را در تأیید دیدگاه مناطقه از بزرگانی همچون محقق اصفهانی و مرحوم آقای صدر مطرح نموده‌ و فراز و نشیب زیادی را در بحث ایجاد نموده است که قصد ورود به آن را نداریم.

به نظر می‌رسد این بحث‌ها از مسیر طبیعی بحث‌های ادبی خارج است. فهم مباحث ادبی یا باید در مسیر بحث‌های ادبا باشد و یا وجدان لغوی خودمان. بحث‌های ادباء گاهی از ارتکازات لغوی ایشان نشأت گرفته است که ارزش دارد؛ اما گاهی صرفاً بافته‌های ذهنی‌شان بوده که ارزش علمی ندارد و برخی از بحث‌هایشان از قبیل توجیهات بعد از عمل است.

مثلاً اقتراح سیوطی که در اصول نحو است یک اصلی را مطرح کرده است مبنی بر اینکه یکی از استدلالات نحوی، مبتنی بر قیاس فقهی است. این حرف‌ها کاملاً غلط است چون قیاس اگر هم حجت باشد از باب تعبّد شارع است لذا هیچ ربطی به بحث‌های نحوی ندارد.

ما نمی‌خواهیم بگوییم تمام مطالبی که نحوی‌ها می‌گویند درست است؛ بلکه می‌خواهیم بگوییم برخی از مطالبشان برخاسته از ارتکازات لغوی و وجدان ادبی‌شان است که ارزش دارد.

بنابراین مسیر صحیح بحث آن است که به کلمات اهل ادب مراجعه کنیم و آن استدلالاتی که برخاسته از وجدان لغوی‌شان است را دنبال کنیم؛ و راه دیگر آن است که از وجدان خودمان استفاده کنیم که گاهی راهگشا است.

خیلی از بحث‌هایی که در اینجا مطرح شده بر پایۀ وجدانیات نیست که قصد نداریم آن‌ها را دنبال کنیم.

خلاصه اینکه بر اساس عباراتی از اهل ادب که ما با آن روبرو شدیم، تمام یا اکثر اهل ادب، معتقدند ادوات شرط، لا اقل آن‌هایی که ظرف نیستند، متعلق به شرط و جزاء هستند و از این طریق می‌توان معنای «إن» را فهمید چون به نظر می‌رسد «إن» از ادوات غیر ظرف است. ظرف به خاطر ظرف بودنش معنایی دارد که ممکن است آن را با جزاء مرتبط کند.

نکته‌ای که قصد داریم در جلسۀ آینده مطرح کنیم آن است که محقق اصفهانی[17] قول منسوب به ادباء را ترجیح داده و برای آن استدلال می‌کند و می‌گوید وجدان ما در زبان فارسی به همین شکل است. این مطلب توضیحی دارد که در جلسۀ آینده آن را دنبال خواهیم کرد.