درس خارج اصول استاد محمدتقي شهيدي

موضوع: بررسی وجود جامع/ صحیح و أعم/ مقدمه علم اصول

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در صحیح و اعم قرار دارد که ابتناء آن بر حقیقت شرعیه و همچنین مراد از صحت و فساد مورد قرار گرفته و در ادامه وجود جامع مورد بررسی قرار می گیرد.

1بررسی وجود جامع

در مورد وضع اسماء عبادات و معاملات بر صحیح یا اعم از صحیح و فاسد، مشهور قائل به وضع برای خصوص صحیح شده اند.

البته به عنوان مثال در مورد نماز، مشکل این است که معنای صلات، معنای واحدی است که مشترک لفظی بین افراد نمازهای صحیح نیست و لذا باید جامع معنوی وجود داشته باشد که موضوع له صلات بوده و شامل همه نمازهای صحیح بشود و از طرف دیگر نمازهای فاسد را شامل نشود.

بنابراین یکی از مشکلات، تصویر معنای جامع بین نمازهای صحیح است. برخی مانند محقق نائینی[1] و مرحوم آقای خویی[2] بیان کرده اند که معنای جامعی غیر از مفهوم «صحیح» یافت نمی شود که قطعا لفظ صلات مرادف با مفهوم «صحیحٌ» نیست؛ چون مفهوم صحیح به معنای «درست» است، در حالی که از لفظ صلات مفهوم «درست» به ذهن خطور نمی کند. در نتیجه با توجه به اینکه لفظ صلات نمی تواند مرادف با مفهوم «صحیح» باشد، واقع صحیح باید در نظر گرفته شود که واقع نمازهای صحیح جامع معنوی و مشترک ندارند.

در طرف مقابل، برخی همین اشکال را به قائلین به وضع اسماء بر اعم کرده و گفته اند: قائلین به اعم نمی توانند که برای افراد صحیح و فاسد جامعی بیان کنند. صاحب کفایه بیان کرده است که با برهان می توان جامعی که لایعلمه الله برای نمازهای صحیح اثبات کرد، اما قائلین به وضع اسماء برای اعم این مقدار را هم نمی توانند ثابت کنند.[3]

1.1کلام محقق نائینی مبنی بر عدم نیاز به ترسیم جامع

محقق نائینی فرموده اند: اساساً نیازی به ترسیم جامع وجود ندارد؛ چون بعید نیست گفته شود که لفظ صلات برای مرتبه عالیه از نماز که صلات مختار است، وضع شده است و استعمال لفظ صلات در نمازهای دیگر از قبیل مجاز ادعائی یا اشتراک در اثر است.

توضیح مطلب اینکه قائل به وضع اسماء برای صحیح بیان می کند که لفظ صلات که برای نماز مختار که در مرتبه عالیه است، وضع شده است و از باب مجاز ادعائی یا اشتراک در اثر، در سایر مراتب نماز صحیح استعمال می شود که اقل مراتب، نماز غرقی است. طبق مجاز ادعائی عمل فاقد اجزاء اختیاری، مثل نماز همراه با تیمم، به منزله واجد اجزای اختیاری قرار داده می شود؛ چون جزء غیر موجود از اجزاء مهم نیست و به همین جهت فقدان آن نادیده گرفته می شود. صورت دیگر اطلاق لفظ صلات به جهت داشتن اثر انتهاء عن المنکر است.

اما قائل به اعم بیان می کند که اگرچه نماز برای مرتبه عالیه از نماز -که صلات مختار است- وضع شده است، اما در مراتب نازل نماز اعم از صحیح و فاسد استعمال می شود و لذا در مورد نماز بدون طهارت نیز از باب ادعاء یا اشتراک در اثر[4] لفظ صلات اطلاق می شود.[5]

محقق نائینی در ادامه فرموده اند: بعد از روشن شدن عدم نیاز به جامع در بین نمازهای صحیح یا اعم از نمازهای صحیح و فاسد، یک شبهه باقی خواهند ماند که مرتبه عالیه نماز، صرفا نماز چهاررکعتی در حضر نیست بلکه نماز قصر در سفر هم مرتبه عالیه نماز است و در نتیجه لازم است که بین نماز قصر و تمام جامعی تصویر شود.

ایشان در پاسخ از این اشکال فرموده اند: تصویر جامع بین قصر و تمام آسان است.

محقق نائینی بعد از بیان این مطالب فرموده اند: با توجه به مطالب ذکر شده، روشن می شود که قائل شدن به وضع اسماء برای اعم، موجب عدم جواز تمسک به اطلاق برای نفی شرطیت شرط مشکوک می شود؛ چون فرض این است که موضوع له لفظ صلات یا صیام مرتبه عالیه صحیحه است و استعمال آن در سایر مراتب نیازمند یک ادعاء و تنزیل است و روشن نیست که با فقد شرط مشکوک، تنزیل صورت گرفته باشد؛ لذا به عنوان مثال نمی توان به اطلاق دلیل صوم تمسک کرده و حکم به صحت روزه همراه با ارتماس در آب کرد؛ چون روشن نیست که روزه ای که در آن ارتماس در آب صورت گرفته است، تنزیل به منزله مرتبه عالیه صورت شده باشد.[6]

1.1.1مناقشه در کلام محقق نائینی

به نظر ما کلام محقق نائینی صحیح نبوده و دو اشکال به کلام ایشان وارد است:

    1. کلام ایشان مبنی بر اینکه استعمال لفظ صلات در مراتب نازل نماز همراه با ادعاء و تنزیل صورت می گیرد، ادعائی خلاف وجدان است. به عنوان مثال نماز فردی که به جهت بیماری در حال نشسته می خواند، واقعا صلات بوده و نیازمند ادعاء در آن نیست.

    2. مراتب عالیه نماز منحصر در قصر و تمام نیست که بتوان بین آنها جامع تصویر کرد بلکه نماز دارای انواع مختلفی از قبیل، نماز صبح، ظهر، عصر، مغرب، عشاء، آیات، عید است و حتی نماز میت هم طبق نظر مشهور با توجه به روایت «فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّلَاةَ وَ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ ص عَلَى عَشَرَةِ أَوْجُهٍ صَلَاةِ الْحَضَرِ وَ السَّفَرِ وَ صَلَاةِ الْخَوْفِ عَلَى ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ وَ صَلَاةِ الْكُسُوفِ لِلشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ صَلَاةِ الْعِيدَيْنِ وَ صَلَاةِ الِاسْتِسْقَاءِ وَ الصَّلَاةِ عَلَى الْمَيِّتِ»[7] دارای مسمای نماز است و به نظر ما هم نماز میت از جمله نمازها محسوب می شود.[8]

بنابراین با توجه به منحصر نبودن نماز در نماز قصر و تمام و تعدد انواع نماز اختیاری که شامل نمازهای استحبابی می شود، تصویر جامع بین انواع متعدد نماز از قبیل آیات، عید فطر و سایر افراد آسان نیست.

با توجه به دو مطلب ذکر شده روشن می شود که کلام محقق نائینی صحیح نیست و لذا لازم است که جامعی تصویر شود. علماء با بیانات مختلف در صدد تصویر جامع بوده اند.

1.2اشکال شیخ انصاری بر تصویر جامع صحیحی

شیخ انصاری در اشکال به تصویر جامع صحیحی فرموده اند: جامع از دو حال خارج نیست:

الف: مرکب

ب: بسیط

در صورتی که جامع مرکب باشد، از دو حال خارج نیست:

    1. اجزاء و شرائط معتبر در حال اختیار اخذ شده است.

    2. اجزاء و شرائط معتبر در حال اختیار اخذ نشده است.

در صورتی که اجزای معتبر در حال اختیار مانند تکبیرة الاحرام، رکوع، سجود، قیام و وضوء اخذ شود، این جامع شامل نماز صحیح اضطراری نمی شود. به عنوان مثال نسبت به نماز با تیمم در صورت عدم وجود آب و نماز نشسته در حال بیماری شامل نخواهد بود، بلکه صرفا منطبق بر نماز اختیاری است.

در صورتی هم که اجزاء و شرائط معتبر در حال اختیار مانند قیام و وضوء حذف شود تا شامل صلات با تیمّم یا نماز نشسته‌ از سوی مریض شود، صلات مختار که فاقد اجزاء و شرائط معتبر در حال اختیار است، مثل نماز نشسته یا همراه با تیمم، داخل در مسمی خواهد شد، در حالی که نماز باطل است؛ چون ترک اختیاری وضوء یا قیام موجب بطلان نماز است.

بنابرای جامع مرکب غیر معقول خواهد بود.

در صورتی هم که جامع بسیط باشد، دو صورت متصور است:

    1. عنوان «المطلوب» به عنوان جامع باشد.

    2. عنوانی که لازم عنوان «مطلوب» است، به عنوان جامع قرار گیرد.

در صورتی که جامع، عنوان «مطلوب» باشد که به معنای المرکب المأمور به است، سه اشکال قابل ذکر است:

    1. این عنوان در طول امر انتزاع می شود، در حالی که متعلق امر باید در رتبه سابق بر امر لحاظ شده باشد. در نتیجه معنا نخواهد داشت که امر به عنوان «مأمور به» تعلق بگیرد.

    2. مرادف بودن لفظ صلات با عنوان «مطلوب» یا «المأمور به» خلاف وجدان لغوی است.

    3. در موارد شک در اقل و اکثر ارتباطی برائت قابل جریان نخواهد بود؛ چون عنوان «مطلوب» و «مأمور به» واجب خواهد بود که شک در اقل و اکثر موجب شک در محصل عنوان می شود؛ لذا اشتغال یقینی اقتضای فراغ یقینی داشته و مانع از جریان برائت خواهد شد، در حالی که مشهور در اقل و اکثر ارتباطی در عین صحیحی بودن، قائل به جریان برائت شده اند.

در صورتی هم که جامع عنوان مبهمی باشد که عنوان «مطلوب» و «مأمور به» لازمه آن است، امکان رجوع به برائت وجود نخواهد داشت؛ چون امر به عنوانی تعلق گرفته است که لازم آن عنوان مطلوب و مأمور به بودن است و شک در شک آن عنوان مبهم می شود که شک در امتثال بوده و مجرای برائت نخواهد بود.

بنابراین جامع اعم از اینکه مرکب یا بسیط باشد، غیر معقول خواهد بود.[9]

1.2.1مناقشه در کلام شیخ انصاری

در مناقشه بر کلام شیخ انصاری می توان گفت: ایشان جامعِ مرکب را به صورت جمع با «واو» ترسیم کرده اند، در حالی که ترسیم مرکب به منحصر در ترسیم به صورت واوی نیست بلکه سه راه حل برای ترسیم جامع قابل ارائه است:

    1. جامعی تصویر می شود که در آن به واسطه «أو» ترکیب صورت گرفته باشد.

توضیح مطلب اینکه صحیحی می تواند بیان کند که شارع نماز با وضوء و نماز با تیمم را لحاظ کرده و بیان می کند که مسمای لفظ صلات عبارت است از مرکبی که همراه با وضوء در حال اختیار باشد و یا اینکه در حال اضطرار همراه با تیمم باشد و به همین نحو سایر شرائط و حالات در نظر گرفته می شود؛ یعنی گفته می شود که مسمای صلات مرکبی است که همراه با قیام در حال سلامتی یا جلوس در حال بیماری باشد و همین طور ادامه پیدا می کند تا جایی که چه بسا یک کتاب هزار صفحه ای از «أو» برای انواع نمازهای اختیاری و اضطراری اعم از نمازهای یومیه، عید، آیات، میت بیان می شود کما اینکه حالات مختلف مکلفین نیز با «أو» در نظر گرفته می شود.

در مورد جامع اعم هم همین بیان مطرح خواهد شد. البته استفاده از «أو» برای ترسیم جامع اعم به مراتب بیشتر از ترسیم جامع صحیح خواهد بود؛ چون باید نمازهای فاسد هم با آن کثرت مصادیق لحاظ شود.

بنابراین مرکب لحاظ شده با «أو» اگرچه بسیار مفصل خواهد بود که چه بسا منجر به اتمام کاغذ و جوهر بشود، اما این جامع معقول است. شهید صدر در مورد تصویر جامع فرموده اند: بنابر قول به وضع الفاظ برای صحیح یا اعم راه حل تصویر جامع استفاده از مرکب حاصل شده از «أو» است.[10]

    2. راه حل دوم برای تصویر جامع این است که التزام به ماهیت جعلیه صورت گیرد که این مطلب مورد پذیرش مرحوم بروجردی، امام و آقای سیستانی قرار گرفته است.

طبق این بیان گفته می شود که لفظ صلات برای آئین پرستش و نیایش وضع شده است که جامع صحیحی می تواند با اضافه شدن قید «مقبول» ترسیم شود؛ یعنی تعبیر «آئین پرستش مقبول» به کار برده شود. جامع اعمی هم «آئین پرستش و نیایش عرفی» خواهد بود.

بعد از ترسیم این جامع نمازهای صحیح مصادیق این جامع خواهند بود.

آقای سیستانی فرموده اند: از شارع دو چیز وجود دارد:

الف: امر شارع به ماهیت جعلیه صلات که از موضوع له آن تعبیر به «آئین پرستش و نیایش» می شود.

ب: جعل مصداق که متمم جعل تطبیقی خواهد بود؛ چون شارع غیر از امر به ماهیت جعلیه که آئین پرستش و نیایش است، تعیین مصادیق کرده است که آئین پرستش و نیایش مقبول در مورد مختار فلان نماز و در مورد مضطر نماز دیگر است.

    3. راه حل سوم که از سوی صاحب کفایه مطرح شده این است که نمازهای صحیح دارای اثر مشترکی هستند که از فحشاء و منکر نهی می کنند. از طرف دیگر در فلسفه مطرح شده است که اثر واحد صرفا از واحد صادر می شود. در نتیجه روشن می شود که همه افراد صحیح که دارای این اثر واحد هستند، دارای جامعی دارند که منشأ اثر می باشد. البته آن جامع برای ما روشن نیست، اما عندالله روشن است و لفظ صلات برای آن جامع مبهم وضع شده است که برهان آن جامع را اثبات می کند. [11]