درس خارج فقه استاد محمدتقي شهيدي

بسمه تعالی

موضوع: تکبیرة الاحرام /واجبات نماز /کتاب الصلاة

خلاصه مباحث گذشته:

در جلسه قبل بررسی فروض مربوط به تکرار تکبیرة الاحرام به پایان رسید.

1- شکل صحیح تکبیر و حکم اتصال به ما قبل و ما بعد

1.1- نظر صاحب عروه

صاحب عروه فرمودند: و صورتها الله أكبر من غير تغيير و لا تبديل و لا يجزي مرادفها و لا ترجمتها بالعجمية أو غيرها و الأحوط عدم وصلها بما سبقها من الدعاء أو لفظ النية و إن كان الأقوى جوازه و يحذف الهمزة من الله حينئذ كما أن الأقوى جواز وصلها بما بعدها من الاستعاذة أو البسملة أو غيرهما و يجب حينئذ إعراب راء أكبر لكن الأحوط عدم الوصل و يجب إخراج حروفها من مخارجها و الموالاة بينها و بين الكلمتين‌

صاحب عروه فرموده اند: نباید صورت «الله اکبر» تغییر پیدا کند؛ مرادف و ترجمه آن نیز مجزی نیست و احتیاط آن است که به دعا یا الفاظ نیت قبل از آن وصل نشود، و این احتیاط مستحب است و أقوی جواز وصل «الله اکبر» به ما قبل است؛ مثلاً اگر اقامه گفته شود اشکالی ندارد آخر اقامه یعنی «لا اله الا اللهُ» بدون وقف به «الله اکبر» وصل شود؛ یعنی هُ در اللهُ به لام در الله اکبر متصل شود و همزه وصل در الله حذف شود. همچنین اقوی این است که وصل الله اکبر به ما بعد آن از استعاذه یا بسم الله یا غیر این دو جایز است و باید در هنگام وصل اعراب راء در الله اکبر تلفّظ شود و مثلاً گفته شود «الله اکبرُ بسم الله الرحمن الرحیم».

1.2- نظر مرحوم خویی

مرحوم خویی فرموده اند: احتیاط واجب این است که الله اکبر به ما قبل و ما بعد آن وصل نشود زیرا حضرت در صحیحه حماد که روش نماز خواندن را آموزش داد، الله اکبر را به ما قبل و ما بعد آن وصل نکرد و در انتهای روایت فرمودند «یا حماد هکذا فصل». تعجّب می کنیم که چرا بزرگان به این صحیحه حماد استدلال نکرده اند.

به نظر ما حق با بزرگان است که به این صحیحه استدلال نکرده اند؛ مفاد صحیحه حماد چنین است: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَوْماً يَا حَمَّادُ تُحْسِنُ أَنْ تُصَلِّيَ قَالَ فَقُلْتُ يَا سَيِّدِي أَنَا أَحْفَظُ كِتَابَ حَرِيزٍ فِي الصَّلَاةِ فَقَالَ لَا عَلَيْكَ يَا حَمَّادُ قُمْ فَصَلِّ قَالَ فَقُمْتُ بَيْنَ يَدَيْهِ مُتَوَجِّهاً إِلَى الْقِبْلَةِ فَاسْتَفْتَحْتُ الصَّلَاةَ فَرَكَعْتُ وَ سَجَدْتُ فَقَالَ يَا حَمَّادُ لَا تُحْسِنُ أَنْ تُصَلِّيَ مَا أَقْبَحَ بِالرَّجُلِ مِنْكُمْ يَأْتِي عَلَيْهِ سِتُّونَ سَنَةً أَوْ سَبْعُونَ سَنَةً فَلَا يُقِيمُ صَلَاةً وَاحِدَةً بِحُدُودِهَا تَامَّةً قَالَ حَمَّادٌ فَأَصَابَنِي فِي نَفْسِي الذُّلُّ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَعَلِّمْنِي الصَّلَاةَ فَقَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ مُنْتَصِباً فَأَرْسَلَ يَدَيْهِ جَمِيعاً عَلَى فَخِذَيْهِ قَدْ ضَمَّ أَصَابِعَهُ وَ قَرَّبَ بَيْنَ قَدَمَيْهِ حَتَّى كَانَ بَيْنَهُمَا قَدْرُ ثَلَاثِ أَصَابِعَ مُنْفَرِجَاتٍ وَ اسْتَقْبَلَ بِأَصَابِعِ رِجْلَيْهِ جَمِيعاً الْقِبْلَةَ لَمْ يُحَرِّفْهُمَا عَنِ الْقِبْلَةِ وَ قَالَ بِخُشُوعٍ اللَّهُ أَكْبَرُ ثُمَّ قَرَأَ الْحَمْدَ بِتَرْتِيلٍ وَ قُلْ هُوَ اللّٰهُ أَحَدٌ ثُمَّ صَبَرَ هُنَيَّةً بِقَدْرِ مَا يَتَنَفَّسُ وَ هُوَ قَائِمٌ ثُمَّ رَفَعَ يَدَيْهِ حِيَالَ وَجْهِهِ وَ قَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ هُوَ قَائِمٌ ثُمَّ رَكَعَ وَ مَلَأَ كَفَّيْهِ مِنْ رُكْبَتَيْهِ مُنْفَرِجَاتٍ وَ رَدَّ رُكْبَتَيْهِ إِلَى خَلْفِهِ حَتَّى اسْتَوَى ظَهْرُهُ حَتَّى لَوْ صُبَّ عَلَيْهِ قَطْرَةٌ مِنْ مَاءٍ أَوْ دُهْنٍ لَمْ تَزُلْ لِاسْتِوَاءِ ظَهْرِهِ وَ مَدَّ عُنُقَهُ وَ غَمَّضَ عَيْنَيْهِ ثُمَّ سَبَّحَ ثَلَاثاً بِتَرْتِيلٍ فَقَالَ سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ ثُمَّ اسْتَوَى قَائِماً فَلَمَّا اسْتَمْكَنَ مِنَ الْقِيَامِ قَالَ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ ثُمَّ كَبَّرَ وَ هُوَ قَائِمٌ وَ رَفَعَ يَدَيْهِ حِيَالَ وَجْهِهِ ثُمَّ سَجَدَ وَ بَسَطَ‌ كَفَّيْهِ مَضْمُومَتَيِ الْأَصَابِعِ بَيْنَ يَدَيْ رُكْبَتَيْهِ حِيَالَ وَجْهِهِ فَقَالَ- سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى وَ بِحَمْدِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ لَمْ يَضَعْ شَيْئاً مِنْ جَسَدِهِ عَلَى شَيْ‌ءٍ مِنْهُ وَ سَجَدَ عَلَى ثَمَانِيَةِ أَعْظُمٍ الْكَفَّيْنِ وَ الرُّكْبَتَيْنِ وَ أَنَامِلِ إِبْهَامَيِ الرِّجْلَيْنِ وَ الْجَبْهَةِ وَ الْأَنْفِ وَ قَالَ سَبْعَةٌ مِنْهَا فَرْضٌ يُسْجَدُ عَلَيْهَا وَ هِيَ الَّتِي ذَكَرَهَا اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ وَ أَنَّ الْمَسٰاجِدَ لِلّٰهِ فَلٰا تَدْعُوا مَعَ اللّٰهِ أَحَداً وَ هِيَ الْجَبْهَةُ وَ الْكَفَّانِ وَ الرُّكْبَتَانِ وَ الْإِبْهَامَانِ وَ وَضْعُ الْأَنْفِ عَلَى الْأَرْضِ سُنَّةٌ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ فَلَمَّا اسْتَوَى جَالِساً قَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ ثُمَّ قَعَدَ عَلَى فَخِذِهِ الْأَيْسَرِ وَ قَدْ وَضَعَ ظَاهِرَ قَدَمِهِ الْأَيْمَنِ عَلَى بَطْنِ قَدَمِهِ الْأَيْسَرِ وَ قَالَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّي وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ ثُمَّ كَبَّرَ وَ هُوَ جَالِسٌ وَ سَجَدَ السَّجْدَةَ الثَّانِيَةَ وَ قَالَ كَمَا قَالَ فِي الْأُولَى وَ لَمْ يَضَعْ شَيْئاً مِنْ بَدَنِهِ عَلَى شَيْ‌ءٍ مِنْهُ فِي رُكُوعٍ وَ لَا سُجُودٍ وَ كَانَ مُجَّنِّحاً وَ لَمْ يَضَعْ ذِرَاعَيْهِ عَلَى الْأَرْضِ فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ عَلَى هَذَا وَ يَدَاهُ مَضْمُومَتَا الْأَصَابِعِ وَ هُوَ جَالِسٌ فِي التَّشَهُّدِ فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ التَّشَهُّدِ سَلَّمَ فَقَالَ يَا حَمَّادُ هَكَذَا صَلِّ»[1]

قرینه خارجیه و داخلیه وجود دارد که این نماز حضرت، نماز کامل بوده و حضرت، حماد را به نماز با تمام یا معظم مستحبات ترغیب می کند:

قرینه خارجیه این است که: حماد از أصحاب اجماع است یعنی یکی شش نفری که کشی از اصحاب امام صادق بر می شمارد که مصداق «اجمعت الاصابه علی تصحیح ما یصح عنهم و اقروا لهم بالعلم و الفقه» بوده اند همین حماد بن عیسی است و کسی است که می گوید «أنا احفظ کتاب حریز فی الصلاة»؛ آیا محتمل است که نماز همچون شخصی فاقد بعض واجبات باشد.

قرینه داخلیه این است که: این روایت مشتمل بر جلّ مستحبات است: با وجود این قرینه چگونه می توان گفت اصل در این حدیث بیان واجبات است مگر مواردی که با دلیل خارج شده باشد.

این که مرحوم خویی بر اساس این صحیحه، فتوا به جواز وصل الله اکبر به کلام سابق یا لاحق نداده اند وجهی ندارد.

مرحوم خویی أدله دیگری نیز ذکر نموده و جواب داده اند؛

1-ممکن است به مرسله فقیه تمسک شود: «وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَتَمَّ النَّاسِ صَلَاةً وَ أَوْجَزَهُمْ كَانَ إِذَا دَخَلَ فِي صَلَاةٍ قَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ‌»[2] که با ضمیمه این روایت به «صلوا کما رأیتمونی اصلی» مطلب ثابت می شود که باید الله اکبر به نحوی که پیامبر بیان نموده اند بگوییم.

ایشان در اشکال بر این استدلال فرموده اند: مرسله صدوق به لحاظ سند ضعیف است و بر وجوب کیفیت «الله اکبر» پیامبر دلالت ندارد؛ زیرا بیان می کند که پیامبر نسبت به مردم نماز موجز می خواند و لذا نماز غیر موجز و مفصل مردم مثل «الله تعالی اکبر، الله اکبر من ان یوصف، الله اکبر من کل شیء» را نفی نمی کند. تعبیر «صلوا کما رأیتمونی اصلی» اصلاً در طرق خاصه ذکر نشده است و تنها در صحیح بخاری و مانند آن آمده است و اعتبار ندارد.

توجه شود که مرحوم خویی بحث صورت تکبیرة الاحرام را و بحث وصل به ما قبل و ما بعد را در یک مسأله بیان نموده اند و در ضمن این بحث این استدلال ها را ذکر نموده اند: راجع به حکم وصل به ما قبل و وصل به ما بعد، نمی توان به این روایت استدلال کرد.

2-ممکن است به روایت أمالی صدوق تمسک شود: «حَدَّثَنَا الشَّيْخُ الْفَقِيهُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُوسَى بْنِ بَابَوَيْهِ الْقُمِّيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالُوا يَا مُحَمَّدُ أَنْتَ الَّذِي تَزْعُمُ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّكَ الَّذِي يُوحَى إِلَيْكَ كَمَا أُوحِيَ إِلَى مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ ع فَسَكَتَ النَّبِيُّ ص سَاعَةً ثُمَّ قَالَ نَعَمْ أَنَا سَيِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ لَا فَخْرَ وَ أَنَا خَاتَمُ النَّبِيِّينَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِينَ وَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ قَالُوا إِلَى مَنْ إِلَى الْعَرَبِ أَمْ إِلَى الْعَجَمِ أَمْ إِلَيْنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذِهِ الْآيَةَ- قُلْ يَا مُحَمَّدُ يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً قَالَ الْيَهُودِيُّ الَّذِي كَانَ أَعْلَمَهُمْ يَا مُحَمَّدُ إِنِّي أَسْأَلُكَ عَنْ عَشْرِ كَلِمَاتٍ أَعْطَى اللَّهُ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ حَيْثُ نَاجَاهُ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ أَوْ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ قَالَ النَّبِيُّ ص سَلْنِي قَالَ أَخْبِرْنِي يَا مُحَمَّدُ عَنِ الْكَلِمَاتِ الَّتِي اخْتَارَهُنَّ اللَّهُ لِإِبْرَاهِيمَ حَيْثُ بَنَى الْبَيْتَ قَالَ النَّبِيُّ ص نَعَمْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ قَالَ الْيَهُودِيُّ فَبِأَيِّ شَيْ‌ءٍ بَنَى هَذِهِ الْكَعْبَةَ مُرَبَّعَةً قَالَ النَّبِيُّ ص بِالْكَلِمَاتِ الْأَرْبَعِ قَالَ لِأَيِّ شَيْ‌ءٍ سُمِّيَتِ‌ الْكَعْبَةَ قَالَ النَّبِيُّ ص لِأَنَّهَا وَسَطُ الدُّنْيَا قَالَ الْيَهُودِيُّ أَخْبِرْنِي عَنْ تَفْسِيرِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ قَالَ النَّبِيُّ ص عَلِمَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ أَنَّ بَنِي آدَمَ يَكْذِبُونَ عَلَى اللَّهِ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ تَبَرِّياً مِمَّا يَقُولُونَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَإِنَّهُ عَلِمَ أَنَّ الْعِبَادَ لَا يُؤَدُّونَ شُكْرَ نِعْمَتِهِ فَحَمِدَ نَفْسَهُ قَبْلَ أَنْ يَحْمَدُوهُ وَ هُوَ أَوَّلُ الْكَلَامِ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى أَحَدٍ بِنِعْمَتِهِ فَقَوْلُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَعْنِي وَحْدَانِيَّتَهُ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ الْأَعْمَالَ إِلَّا بِهَا وَ هِيَ كَلِمَةُ التَّقْوَى يُثَقِّلُ اللَّهُ بِهِ الْمَوَازِينَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ فَهِيَ كَلِمَةٌ أَعْلَى الْكَلِمَاتِ وَ أَحَبُّهَا إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَعْنِي أَنَّهُ لَيْسَ شَيْ‌ءٌ أَكْبَرَ مِنِّي لَا تُفْتَتَحُ الصَّلَاةُ إِلَّا بِهَا لِكَرَامَتِهَا عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ الِاسْمُ الْأَكْرَمُ...»[3]

به این روایت استدلال شده است که باید تکبیر به صورت «الله اکبر» باشد و «الله الجلیل، الله تعالی اکبر» صحیح نیست. بحث وصل به ما قبل و ما بعد را نمی توان از این روایت استفاده کرد.

ایشان در اشکال بر این استدلال فرموده اند: اولاً، سند روایت ضعیف بوده و مشتمل بر ضعاف و مجاهیل است. ثانیاً، دلالت آن بر خلاف مدّعا واضح تر است زیرا تعبیر روایت «و أما قوله والله اکبر» است و در آن «واو» وجود دارد در حالی که ادّعا این است که تنها «الله اکبر» گفته شود.

انصافاً اشکال دوم مرحوم خویی وارد نیست؛ زیرا ظاهر روایت امالی صدوق این نیست که افتتاح نماز با «والله اکبر» است؛ چون سؤال یهودی چنین بود: «الْيَهُودِيُّ أَخْبِرْنِي عَنْ تَفْسِيرِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ» و دنبال تفسیر این جمله بوده اند و لذا حضرت وقتی به تفسیر «الله اکبر» می رسد بیان می کند که «أما قوله والله اکبر» و واو را از این جهت که در کلام یهودی ذکر شده بود بیان نمودند و انصافاً ظهور عرفی «لاتفتتح الصلاة الا بها» این است که نماز فقط با «الله اکبر» افتتاح می شود نه این که با «والله اکبر» افتتاح می شود.

پس اشکال دلالی صحیح نیست؛ البته این روایت دلالتی بر وصل به ما قبل و به ما بعد ندارد.

3-ممکن است به این تعبیر «تحریمها التکبیر» استدلال شود؛ زیرا تکبیر در انصراف عرف «الله اکبر» است و وقتی به کسی می گویند تکبیر بگو «الله اکبر» می گوید. ایشان این استدلال را پذیرفته اند که تعارف تکبیر به گفتن «الله اکبر» است.

به نظر ما این استدلال نیز ناتمام است؛ زیرا سند «تحریمها التکبیر» ضعیف است هر چند به لحاظ دلالی استدلال صحیح است و اگر مردم از تکبیر همین «الله اکبر» را می فهمند.

نکته: «یجزیک تکبیرة واحده» بیان می کند تکبیر واحد مجزی است و غیر آن را نفی نمی کند.

4-ممکن است به صحیحه زراره استدلال شود: در برخی روایات عدد تکبیرهای نماز را بر می شمارد؛ مثل معتبره معاویة بن عمار «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: التَّكْبِيرُ فِي صَلَاةِ الْفَرْضِ الْخَمْسِ الصَّلَوَاتِ خَمْسٌ وَ تِسْعُونَ تَكْبِيرَةً مِنْهَا تَكْبِيرَاتُ الْقُنُوتِ خَمْسَةٌ[4] » و صحیحه زراره «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَرْكَعَ فَقُلْ وَ أَنْتَ مُنْتَصِبٌ اللَّهُ أَكْبَرُ ثُمَّ ارْكَعْ وَ قُلِ اللَّهُمَّ لَكَ رَكَعْتُ وَ لَكَ أَسْلَمْتُ وَ بِكَ آمَنْتُ وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَ أَنْتَ رَبِّي خَشَعَ لَكَ قَلْبِي وَ سَمْعِي وَ بَصَرِي وَ شَعْرِي وَ بَشَرِي وَ لَحْمِي وَ دَمِي وَ مُخِّي وَ عِظَامِي وَ عَصَبِي وَ مَا أَقَلَّتْهُ قَدَمَايَ غَيْرَ مُسْتَنْكِفٍ وَ لَا مُسْتَكْبِرٍ وَ لَا مُسْتَحْسِرٍ سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ‌ فِي تَرْتِيلٍ وَ تَصُفُّ فِي رُكُوعِكَ بَيْنَ قَدَمَيْكَ تَجْعَلُ بَيْنَهُمَا قَدْرَ شِبْرٍ وَ تُمَكِّنُ رَاحَتَيْكَ مِنْ رُكْبَتَيْكَ وَ تَضَعُ يَدَكَ الْيُمْنَى عَلَى رُكْبَتِكَ الْيُمْنَى قَبْلَ الْيُسْرَى وَ بَلِّعْ بِأَطْرَافِ أَصَابِعِكَ عَيْنَ الرُّكْبَةِ وَ فَرِّجْ أَصَابِعَكَ إِذَا وَضَعْتَهَا عَلَى رُكْبَتَيْكَ وَ أَقِمْ صُلْبَكَ وَ مُدَّ عُنُقَكَ وَ لْيَكُنْ نَظَرُكَ بَيْنَ قَدَمَيْكَ ثُمَّ قُلْ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ وَ أَنْتَ مُنْتَصِبٌ قَائِمٌ- الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ* أَهْلَ الْجَبَرُوتِ وَ الْكِبْرِيَاءِ وَ الْعَظَمَةُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ تَجْهَرُ بِهَا صَوْتَكَ ثُمَّ تَرْفَعُ يَدَيْكَ بِالتَّكْبِيرِ وَ تَخِرُّ سَاجِداً»[5] از این روایات فهمیده می شود که الله اکبر در ابتدای نماز نیز از همین سنخ است.

مرحوم خویی اشکالی به این استدلال مطرح نمی کنند.

اشکال استدلال به نظر ما این است که: این روایات دلالت بر اجزاء می کند و ربطی به این که تکبیرة الاحرام به چه نحو واجب باشد ندارد و روایت دوم بیان می کند مستحب است قبل از رکوع «الله اکبر» گفته شود و نفی نمی کند که گفتن «الله تعالی اکبر» مستحب نیست.

1.3- نظر آقای سیستانی

آقای سیستانی فرموده اند: انصراف عرفی تکبیر به «الله اکبر» است. و راجع به وصل در فتوایشان بیان نموده اند که احتیاط مستحب این است که تکبیر به ما قبل یا به ما بعد، وصل نشود و به صورت مستقل گفته شود؛ أما در بحث استدلالی اشکال کرده اند نه از این جهت که در صحیحه حماد «الله اکبر» متصل به ما قبل یا ما بعد نبود و در آخر هم «یا حماد هکذا فصل» را بیان نموده اند، بلکه از این جهت که اطلاق در أدله وجود ندارد و این اطلاقات در مقام بیان از این حیث نیست تا اطلاق یعنی «کبّر مطلقا سواء وصلته بما قبل أو لم تصله بما قبل ‌سواء وصلته بما بعد أو لم تصله بما بعد» ثابت شود و لذا نوبت به أصل عملی می رسد؛ در دوران أمر بین تعیین و تخییر، ایشان مسلک مرحوم خویی که قائل به برائت شده اند را قبول نکرده و مسلک مشهور و أصالة الاحتیاط را پذیرفته اند.

ایشان در توضیح فرموده اند: ما نمی دانیم که مخیّر هستیم که «الله اکبر را مستقل بگوییم و یا به ما قبل یا به ما بعد وصل کنیم»، قدرمتیقن از أمر این است که گفتن الله اکبر به صورت مستقل، مجزی است ولی احتمال می دهیم مخیّر باشیم؛ أما در دوران أمر بین تعیین و تخییر، علم اجمالی به وجوب تعیینی یا وجوب تخییری منجّز است؛ چون علم اجمالی داریم یا عنوان «أحدهما» واجب است اگر واجب تخییر باشد، یا این که عنوان تعیینی واجب است اگر واجب، تعیینی باشد؛ مثلاً اگر ندانم که در افطار عمدی، صوم ستین یوماً متعیّن است یا مخیّر بین صوم ستین یوماً و اطعام ستین مسکیناً هستم در صورتی که مخیّر باشم به این معنا خواهد بود که شارع «افعل أحدهما» را گفته است و عنوان «أحدهما» ولو به معنای حرفی، متعلّق وجوب است و تعبیر «صم أو أطعم» به معنای أحدهمای به معنای حرفی است. پس اگر وجوب تخییری باشد عنوان «أحدهما» و اگر تعیینب باشد عنوان «صوم» متعلّق وجوب است و بین این دو عنوان در مقام تعلّق وجوب، اقل و اکثر فرض نمی شود و عنوان «صوم» با عنوان «أحدهما» تباین مفهومی داشته و دو مفهوم مستقل اند.

این که مرحوم خویی فرموده اند: أحدهما قطعاً واجب است و نمی دانیم مقیّد به خصوصیت صوم هست یا نه، برائت از تقیّد به خصوصیت صوم جاری می کنیم؛ این مطلب صحیح نیست زیرا اگر صوم واجب باشد در مفهوم صوم «أحدهما» نیامده است تا «أحدهما» متیقّن الوجوب باشد و لذا این علم اجمالی منجّز خواهد بود.

1.3.1- تکمیل کلام آقای سیستانی

فرمایش آقای سیستانی را با مبانی ایشان تکمیل می کنیم؛

نفرمایید که: کسانی که در بحث علم اجمالی قائل به مسلک اقتضا هستند، صرف علم اجمالی به دو عنوان متباین را کافی ندانسته و باید جریان اصل بدون معارض در اطراف علم اجمالی بررسی شود؛ توضیح این که در تنجیز علم اجمالی دو مسلک وجود دارد: مسلک اول، مسلک علیّت است که مسلک محقق عراقی بوده و قائل است که علم اجمالی عقلاً منجّز بوده و اصل بلامعارض هم در اطرافش جاری نمی شود. مسلک دوم، مسلک اقتضا است که بر طبق آن، علم اجمالی عقلاً مقتضی تنجیز است، أما اگر اصل بلامعارض در یک طرف جاری شود بر حکم عقل ورود خواهد داشت. آقای سیستانی مسلک اقتضا را قبول کرده، بلکه ایشان اصلاً منجّزین علم اجمالی نسبت به موافقت قطعیه را منجّزیت عقلیه ندانسته و منجّزیت عقلائی می دانند چون علم اجمالی از نظر عقلی، بیان بر خصوصیات نبوده و صرفاً بیان بر جامع است و مخالفت قطعیه عقلاً جایز نیست ولی موافقت قطعیه علم اجمالی ناشی از ارتکاز عقلاء است و اگر اصل بدون معارض جاری شود مشکل نداشته و عقلاء حرفی نمی زنند. ولی مرحوم خویی منجّزیت علم اجمالی نسبت به موافقت قطعیه را عقلیه دانسته و اصل بلامعارض را رافع حکم عقل می دانند.

ممکن است به آقای سیستانی اشکال شود که: اصل برائت از وجوب تعیینی صوم جاری می شود چون نفی کلفت زائده می کند و اصل برائت از وجوب أحدهما «اما الصوم و اما الاطعام» جاری نشده و لذا با آن معارضه نمی کند؛ زیرا اگر اصل برائت از وجوب احداهما، بیان می کند که هیچ کدام از صوم و اطعام واجب نیست که مخالفت قطعیه حاصل می شود و علم اجمالی وجود دارد که یک وجوبی در بین است و اگر برائت از وجوب احدهما بیان می کند که پس صوم واجب است اصل مثبت خواهد بود.

از مجموع کلمات آقای سیستانی دو جواب برای این اشکال استفاده می شود؛

جواب اول این است که: اصول عملی از اطراف علم اجمالی منصرف است و «رفع ما لایعلمون» ولو بدون معارض باشد شامل اطراف علم اجمالی نمی شود.

ممکن است در نقض به جواب اول گفته شود: پس چگونه ایشان در أثل و اکثر، برائت از اکثر جاری می کنند در صورتی که در آنجا هم علم اجمالی به وجوب أقل یا وجوب اکثر وجود دارد.

ایشان در جواب فرموده اند: عقلاء در آنجا می گویند که عقلم تفصیل به اقل و شک بدوی در وجوب اکثر وجود دارد؛ چون عنوان های اقل معلوم است مثل این که نماز تکبیرة الاحرام، رکوع و سجود دارد و این عنوان ها متعلّق وجوب است ولی سوره در نماز مشکوک الوجوب بوده و عقلاء با آن معامله شک بدوی می کنند و منجّزیت علم اجمالی هم منجّزیّت عقلائیه است و لذا همه کاره عقلاء هستند و عقلاء در آنجا می گویند که شک بدوی در وجوب سوره وجود دارد و لذا برائت عقلائیه جاری می شود، بلکه برائت عقلیه جاری می شود چون اصلاً علم اجمالی که منجّز عقلی نسبت به موافقت قطعیه نبود. أما در دوران أمر بین تعیین و تخییر، خود عقلاء می گویند نمی دانیم صوم واجب است یا أحد الفعلین واجب است و خود عقلاء می گویند که علم اجمالی داریم و اصل برائت از اطراف علم اجمالی عقلائی منصرف است. (مرحوم روحانی نیز در منتقی الاصول این مطلب را ذکر فرموده اند که اصول از اطراف علم اجمالی منصرف است و اصلاً اصل بلامعارض هم در اطراف علم اجمالی جاری نمی شود)

جواب دوم این است که: برائت از وجوب أحدهما أثر داشته و جاری می شود؛ زیرا در برائت از تکلیف مشکوک، خود تکلیف مشکوک ملاحظه می شود که از حیث رفع آن، راحتی حاصل شود؛ وقتی می خواهیم ببینیم برائت از وجوب أحدهما أثر دارد یا نه، باید حساب کنیم که اگر أحدهما واجب بود چه می شد و مشخص است که اگر وجوب أحدهما نمی بود شخص راحت بود و دیگر نباید فرض شود که وجوب احدهما در مقابل وجوب فعل معیّن نفی کلفت نمی کند؛ مثل این که شک شود که مولا «اکرم زیداً أو عمرواً» گفته یا نه که قطعاً برائت از وجوب اکرام أحدهما جاری می شود چون شک بدوی در وجوب اکرام أحدهما وجود دارد و برائت از وجوب اکرام أحدهما أثر دارد و وجوب اکرام أحدهما در مقابل عدم وجوب اکرام أحدهما ملاحظه می شود و دیگر برای اجرای برائت نیاز نیست که وجوب اکرام احدهما در مقابل وجوب فعل معیّن ملاحظه شود. پس مهم این است که متعلّق برائت فی نفسه کلفت داشته باشد و رفع آن باعث راحتی شود؛ لذا برائت از وجوب أحدهما به خاطر این که کلفت وجوب احدهما را بر می دارد جاری شده و با برائت از وجوب صوم که کلفت وجوب صوم را بر می دارد تعارض می کند.

لذا آقای سیستانی در دوران أمر بین تعیین و تخییر قائل به احتیاط شده و فرموده اند باید احتیاطاً الله اکبر مستقل گفته شود و به ما قبل یا ما بعد متصل نشود و اطلاقی هم در أدله تکبیر وجود ندارد که به آن رجوع کنیم.

1.3.2- بررسی نظر آقای سیستانی

حال در رابطه با فتوای آقای سیستانی می گوییم که شما از کدام مبنا رفع ید نموده اید که فتوای به جواز وصل به ما قبل و ما بعد داده اید؟ مبانی اصولی که خط قرمزهای بزرگان است و به سادگی از آن رفع ید نمی شود و ایشان هم از مبنای احتیاط در دوران أمر بین تعیین و تخییر، رفع ید نکرده اند. و این که ایشان قائل به اطلاق أدله تکبیر شده باشند نیز بعید است زیرا واقعاً دلیل مربوط به تکبیر اطلاقی نسبت به این که می تواند به ما قبل یا ما بعد وصل کند، ندارد.

البته ما مبنای آقای سیستانی را قبول نداشته و معتقدیم که در دوران أمر بین تعیین و تخییر –همان طور که مرحوم خویی فرموده اند- برائت از تعیین جاری می شود و اشکال های آقای سیستانی به نظر ما قابل جواب است؛

این که ایشان أدله اصول را از اطراف علم اجمالی منصرف دانستند به نظر ما وجهی برای این انصراف وجود ندارد، مخصوصاً در جایی مثل دوران أمر بین تعیین و تخییر که نتیجه یک تکلیف توسعه (یعنی وجوب احدهما در فرضی که علم اجمالی وجود دارد به این که یا أحدهما واجب است یا صوم تعییناً واجب است و خود عرف در این فرض علم اجمالی که یا صوم و یا أحدهما واجب است وجوب احدهما را موجب توسعه می داند) و نتیجه تکلیف دیگر تضییق است جریان رفع ما لایعلمون نسبت به نفی وجوب تعیینی صوم انصرافی ندارد و وقتی یک طرف تضییق آور است برائت از آن بدون معارض جاری می شود و وجهی برای انصراف وجود ندارد.

این که ایشان فرمودند: در جریان برائت از وجوب أحدهما، نباید علم اجمالی را فرض کنیم بلکه باید فرض کنیم که اگر وجوب احدهما فی نفسه ثابت باشد کلفت دارد یا نه و مشخص است که فی نفسه کلفت دارد مثل این که شک بدوی در أصل وجوب اکرام زید یا عمر «اکرم زیداً أو عمرواً» داشته باشم که قطعاً برائت از این تکلیف مشکوک جاری است و کلفت را بر می دارد.

در جواب می گوییم: به چه دلیل باید فرض علم اجمالی مکلف را نادیده بگیریم؟! چرا باید جایی را فرض کنیم که هیچ علم اجمالی وجود ندارد؟! باید فرض علم اجمالی را حساب کنیم و بالاخره این مکلف الآن مبتلا به علم اجمالی به وجوب صوم یا وجوب أحدم الأمرین از صوم یا اطعام است و در این حالت، برائت از وجوب أحدهما برای شخصی که چنین علم اجمالی دارد أثر ندارد.

ممکن است اشکال شود که: نتیجه بیان مذکور این است که اگر شخصی علم اجمالی داشته باشد که یا سوره بقره در نماز واجب است و یا سوره توحید واجب است (که دوران أمر بین متباینین است) برائت از سوره توحید به این جهت که برای این شخصی که چنین علم اجمالی دارد أثر ندارد (چون برائت از سوره بقره موجب می شود که توسعه پیدا کند و سوره کوچک توحید را بخواند ولی برائت از سوره توحید نتیجه اش خواندن سوره بقره است که سوره ای بزرگ است و کلفت دارد) جاری نشده و برائت از وجوب سوره بقره بدون معارض جاری شود در حالی که در این فرض، هر دو برائت را جاری کرده و تعارض می کنند.

در جواب می گوییم: تفاوت برائت از وجوب احدهما و وجوب صوم با برائت از وجوب سوره توحید و وجوب سوره بقره در این است که برائت از وجوب أحدهما هیچ امتنان و راحتی به دنبال ندارد زیرا اثبات عدم وجوب صوم و اطعام موجب مخالفت قطعیه می شود و اثبات عدم وجوب صوم با برائت از وجوب أحدهما أصل مثبت است و لذا شخص بالأخره باید یک طرف را انجام دهد و این برائت هیچ امتنان و راحتی به دنبال نداشت؛ در حالی که در مثال دوم اگر شارع نمی خواهد ما احتیاط کامل کنیم (احتیاط کامل در فرض تعارض دو برائت است که باید هم سوره توحید و هم بقره خوانده شود یا سوره توحید در یک نماز خوانده شود و دوباره این نماز با سوره بقره اعاده شود) و بخواهد ما راحت باشیم دو کار می تواند انجام دهد: این که به ما راحتی نود درصدی بدهد یعنی برائت از سوره بقره را جاری کند و ده درصد ناراحتی باقی بماند که احتیاطاً سوره توحید خوانده شود یا این که راحتی ده درصدی بدهد و برائت از سوره توحید را جاری کند. راحتی برائت از وجوب سوره بقره خیلی بیشتر از راحتی برائت از سوره توحید است: اگر برائت از وجوب سوره بقره جاری شود خیلی راحت تریم تا یان که بگویند احتیاطاً سوره بقره را بخوان و سوره توحید لازم نیست. برائت از وجوب قرائت سوره توحید در مقابل وجوب احتیاط تام که هم سوره بقره و هم سوره توحید خوانده شود راحت تر است و مولا می تواند بگوید هم سوره بقره و هم توحید بخوان یا بگوید در یک نماز بقره بخوان و نماز را با توحید اعاده کن، ولی این کار را نمی کند و وجوب سوره توحید یا خواندن آن در نماز دیگر را نفی می کند و لذا هر دو برائت، امتنانی بوده و تنها یکی شدید و دیگری خفیف است بر خلاف محل بحث که امتنان خفیف هم ندارد.

لذا به نظر ما اگر نوبت به أصل عملی برسد –که می رسد- نسبت به منع از وصل الله اکبر به ما قبل یا ما بعد برائت جاری می شود.

این که می گویند باید به پیامبر تأسّی کنیم و پیامبر الله اکبر را به صورت مستقل بیان می فرمودند صحیح نیست؛ زیرا اولاً ثابت نشده است که پیامبر همیشه الله اکبر را مستقل از ما قبل و ما بعد می گفتند و تنها خلاف آن نقل نشده است. ثانیاً، بر فرض پیامبر متصل نمی کردند دلیل نمی شود که اتصال جایز نیست زیرا «صلوا کما رأیتمونی اصلی» سند ندارد و لذا ما أخذ به رخصت می کنیم پس مقتضای اصل برائت این است.

2- حکم وصل به سکون

بحث بعدی در این رابطه است که: آیا وصل مثلاً اقامه یا تلفّظ به نیّت به تکبیر به صورت وصل به سکون جایز است یعنی آخر جمله قبل ساکن شود و بدون توقّف تکبیر با تلفّظ همزه وصل گفته شود؟ ظاهر صاحب عروه این است که این مطلب را اجازه نمی دهند و اگر تکبیر را به ما قبل یا به ما بعد وصل می کند باید حرکت آخر جمله قبل یا حرکت آخر تکبیر تلفّظ شود. ولی آقای سیستانی هر دو را تجویز کرده اند.