درس خارج فقه استاد محمدتقي شهيدي

قبل از این‌که وارد ادامه بحث از مسأله 9 بشویم، راجع به روایت حکم بن حُکیم نکته‌ای را عرض کنم:

نتیجه این می‌شود: طبق این احتمال ششم که مراد از نسی رکعة رکوع باشد این روایت مثل روایت صحیحه عبدالله بن سنان می‌شود معارض با معتبره اسحاق بن عمار که می‌گفت رجل نسی الرکوع من صلاته قال یستقبل حتی یضع کل شیء موضعه. با او تعارض می‌کند. ولی بعضی از احتمالات که اطلاقش شامل رکوع می‌شد شبهه مرجعیت عام فوقانی بعد از تعارض سایر روایات پیش می‌آید که بگوییم این عام فوقانی است می‌گوید من نسی شیئا من الصلاة یقضیها متی ذکرها این شامل رکوع هم می‌شود، و لکن این چیزی است که خلاف تسالم اصحاب است که نسیان هر شیئی در نماز، ‌رکن باشد غیر رکن باشد این مبطل نماز نباشد و تنها او را قضا کنیم نه چیز دیگر را، یقضی ذلک بعینه. این عرض کردیم خلاف تسالم اصحاب است.

اما راجع به مسأله 9، در مسأله 9 فروضی دارد:

فرض اول این است که قبل از وصول به حد شرعی رکوع فراموش می‌کند که در حال رکوع رفتن است. تا رسید به حد رکوع عرفی قصد رکوع داشت، از رکوع عرفی تا رکوع شرعی ناسی بود. حالا کی متذکر شد دیگر مهم نیست، مهم این است که قبل از رسیدن به رکوع شرعی یعنی به آن جایی که دستانش به زانوانش می‌رسد این دچار فراموشی شد اما وقتی از قیام وارد رکوع عرفی شد نخیر قاصد رکوع بود بعد از آن فراموش کرد. هنگامی که به رکوع شرعی می‌رسید، همان زمان هم متذکر شد این مهم نیست، مهم این است که در یک فتره‌ای بعد از تحقق رکوع عرفی این آقا ناسی رکوع بوده و به قصد هوی الی السجود خم شده.

به نظر ما در این فرض فرمایش آقای خوئی ایراد دارد.

البته آقای خوئی حق دارد قبول نکند این مطلب ما را چون همین که ما بپذیریم شرط شرعی رکوع این است که بعد از رکوع عرفی هم تا زمان انحناء به رکوع شرعی قصد انحناء رکوعی داشته باشید آقای خوئی می‌گوید پس شما اخلال کردید به رکوع شرعی و مشمول حدیث لاتعاد نیستید.

اما اشکال دومی به آقای خوئی داریم می‌گوییم آقای خوئی!‌ بر فرض ما بپذیریم از شما که اخلال به شرط شرعی رکوع مشمول حدیث لاتعاد نیست چرا می‌فرمایید که برگردد بار دیگر رکوع کند؟ لابد می‌فرمایید فعلا تا مسأله 16 از مسائل رکوع پیش نیامده مبنای موقت ما این است که زیاده رکوع عرفی هم مبطل نماز نیست اگر سهوا باشد. همآن‌طوری که در نقیصه، نقیصه رکوع شرعی مبطل است، در زیاده هم زیاده رکوع شرعی مبطل است نه زیاده رکوع عرفی، ‌مگر عمدا باشد، سهوا زیاده رکوع عرفی مبطل نیست. ایشان این مطلب را از جلد 14 تا همین جلد 15 قبل از مسأله 16 از مسائل رکوع چند بار تکرار کرده از جمله در مسأله چهارم و پنجم رکوع. و لذا آقای خوئی ممکن است بگویند ما طبق این مبنا گفتیم برگردد از نو رکوع کند این می‌شود رکوع شرعی آن رکوع قبلی هم رکوع عرفی است، ‌زیاده رکوع عرفی که سهوا مبطل نماز نیست.

طبق این نظر نهایی آیا مناسب نبود که حالا خودتان فرصت نداشتید اما می‌خواستید از شاگردان محقق خودتان‌ که با این نظر جدیدتان یک نظر به گذشته بکنند، این مسائل تحت تاثیر آن نظرهای قبلی‌تان بوده. و الا طبق آن نظر نهایی‌تان باید بگویید این نماز باطل است چون نسبت به رکوع شرعی نقیصه است چون شرط شرعی رکوع این است که تا زمان رکوع شرعی شما قاصد رکوع باشید، اگر یک آن، مختصری از انحناء، بعد از رکوع عرفی و قبل از رکوع شرعی به قصد رکوع نماز نباشد این نقیصه در رکوع شرعی است، بسیار خوب، ‌ما حرفی نداریم، اما باید می‌گفتید بطلت صلاته، چون این نماز، دیگر قابل تدارک نیست بخواهید یک رکوع دیگر بجا بیاورد که شرعی بشود آن رکوع قبلی زیاده در رکوع عرفی است.

پس این راجع به فرض اول.

آقای سیستانی فرمودند که اگر هنوز صدق رکوع عرفی می‌کند که ما مشکلی نداریم. چون تا زمان رکوع عرفیش که قاصد رکوع بود، بعد از او فراموش کرد قصد رکوع را ولی موقعی ملتفت شد که هنوز صدق عرفی رکوع می‌کند فقط از حد شرعی رکوع عبور کرده، چرا نمازش صحیح نباشد؟ ولی بر می‌گردد به همان حد شرعی تا ذکر واجب را در آن حال حد شرعی بگوید. اما اگر آنقدر وضع فجیع است که عرف هم دیگر الان به او نمی‌گوید راکع، ‌بعد از تحقق رکوع عرفی فراموش کرد آنقدر خم شد که دستانش را گذاشته روی زمین که برود به سمت سجود، عرف که دیگر به این راکع نمی‌گوید. ایشان فرموده من این‌جا معتقدم رکوع محقق نشده، چرا؟ بخاطر همان نکته که در صدق عرفی رکوع استقرار آنامّا یا رفع رأس من الرکوع لازم است، و این آقا نه استقرار آنامّا داشت در اثناء انحنائش و نه رفع الرأس کرد من الرکوع. و لذا این اصلا رکوع عرفی‌اش محقق نشده.

اما ایشان نسبت می‌دهد به آقای خوئی و آقای بروجردی که این دو بزرگوار گفتند اگر از حد رکوع شرعی خارج بشود ولی هنوز داخل حد رکوع عرفی باشد، تدارک کند رکوع را، برگردد قیام کند از نو رکوع بجا بیاورد. آقای سیستانی این را نگفت، گفت از حد رکوع عرفی خارج نشدی چون از حد شرعی رکوع خارج شدی برگرد به همان حالت انحناء در حد اقامة الصلب ذکر واجب را بگو. ایشان می‌گوید آقای خوئی و آقای بروجردی گفتند از حد رکوع شرعی خارج شدی ولی از حد رکوع عرفی خارج نشدی این‌جا هم وظیفه‌ات این است که مثل آن جایی که از حد عرفی رکوع خارج شدی وظیفه‌ات این است که برگردی به حال قیام، از نو رکوع بکنی.

خوب دقت بکنید فرض سوم را. من تکرار می‌کنم، ‌فرض اول این بود که بعد از حد رکوع عرفی فراموش بکند و قبل از خروج از حد رکوع ملتفت بشود، آقای خوئی گفت رکوعش کأن لم یکن است. فرض دوم این بود که بعد از حد رکوع عرفی فراموش بکند و تا خروج از حد رکوع یادش نیاید، این هم فرض دوم بود که آقای خوئی هم این‌جا می‌گفت کأن لم یکن است این رکوع، آقای سیستانی هم تفصیل داد بین حد شرعی رکوع و حد عرفی رکوع. فرض سوم این است: بعد از وصول به رکوع شرعی فراموشی بر او عارض بشود، تا زمانی که رکوع شرعی حادث شد یادش بود، تا رسید به حد رکوع شرعی فراموش کرد و بخشی از انحناء در همین محدوده رکوع شرعی بدون قصد رکوع ادامه داد. این هم فرض سوم.

آقای خوئی که خیلی برایش مطلب روشن است می‌گوید مشکلی نداریم ما، تا حدوث رکوع شرعی که قاصد رکوع بود، بعد از حدوث رکوع شرعی فراموش کرد، ‌هنوز هم که از حد رکوع عرفی خارج نشده، بر می‌گردد، یا اصلا نیازی به برگشتن هم نیست، دوست دارد بر می‌گردد به همان حد اول رکوع شرعی، اگر دوست ندارد، ‌در همانی حدی که هست و هنوز صدق رکوع می‌کند ذکر واجب را می‌گوید و بعد از او قیام من الرکوع می‌کند. اما اگر تا زمان خروج از حد رکوع نسیان ادامه داشت، این‌جا آقای خوئی فرموده که این رکوع کأن لم یکن است، ‌چرا؟ برای این‌که درست است تا حد رکوع شرعی متذکر بودی، اما این یک شرط رکوع است، شرط دوم رکوع استقرار آنامّا است، تو استقرار آنامّا نداشتی در اثناء رکوع، اصلا یک لحظه توقف نکردی، ادامه پیدا کرد این انحنائت تا از رکوع خارج شدی، بعد متذکر شدی، عرف به تو نمی‌گوید راکع.

این فرمایش آقای خوئی است. انشاءالله مطالبی که هست فردا عرض می‌کنیم.