درس خارج فقه استاد محمدتقي شهيدي

فهرست مطالب:

موضوع: جواز عدول از سوره /قرائت /صلاه

خلاصه مباحث گذشته:

در جلسه گذشته مسئله عدم اختصاص حکم جواز عدول به سوره های جمعه و منافقین به نماز جمعه مطرح گردید و کلام صاحب حدائق و آیت الله سیستانی تبیین گردید. در این جلسه بعد از نقد و بررسی فرمایشات آیت الله سیستانی به بیان محقق خویی در این باره پرداخته می شود.

1- بررسی شمول حکم جواز عدول به نماز های روز جمعه

بحث در جواز عدول از سوره توحید و کافرون در روز جمعه به سوره های جمعه و منافقین بود. فرع آن در اختصاص این حکم به نماز جمعه یا شمولیت آن نسبت به سایر نماز های روز جمعه بود. اقوالی در این زمینه مطرح شد. برخی شامل نماز ظهر می دانستند مثل محقق خویی[1] ، برخی شامل نماز ظهر و عصر می دانستند مثل آیت الله سیستانی، در جلسه گذشته اول نظریه صاحب حدائق مطرح و بررسی گردید[2] .

1.1- مروری بر کلام آیت الله سیستانی

خلاصه فرمایش آیت الله سیستانی نیز چنین بود که اول فرمودند: در صحیحه حلبی تعبیر «إلا أن تکون فی یوم الجمعه» آمده است، پس آنچه در این روایت آمده یوم الجمعه است و یوم از طلوع فجر حساب می شود که شامل نماز صبح و ظهر و عصر و جمعه می شود. روایت دیگر روایت محمد بن مسلم بود که متن آن چنین بود:

« مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِي الرَّجُلِ يُرِيدُ أَنْ يَقْرَأَ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ فِي الْجُمُعَةِ فَيَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ قَالَ يَرْجِعُ إِلَى سُورَةِ الْجُمُعَةِ»[3]

ایشان فرموده اند این روایت کلمه یوم را نیز ندارد و فقط «فی الجمعه» آورده اند که شامل شب جمعه نیز می شود. البته ایشان فرموده اند: به مناسبت حکم و موضوع این دو روایت منصرف به جایی است که سوره جمعه و منافقین در نماز مستحب باشد. پس مقدمه تمسک به این روایت این است که ثابت کنیم که در روز جمعه در نماز عصر نیز جمعه و منافقین استحباب دارد و این ثابت شدنی است، زیرا در روایتی از امام باقر علیه السلام چنین آمده است:

« وَ فِي الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ يَقُولُ اقْرَأْ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِينَ فَإِنَّ قِرَاءَتَهُمَا سُنَّةٌ- يَوْمَ الْجُمُعَةِ فِي الْغَدَاةِ وَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ- وَ لَا يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تَقْرَأَ بِغَيْرِهِمَا فِي صَلَاةِ الظُّهْرِ- يَعْنِي يَوْمَ الْجُمُعَةِ إِمَاماً كُنْتَ أَوْ غَيْرَ إِمَامٍ»[4]

همینطور در صحیحه حلبی چنین آمده است:

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْقِرَاءَةِ فِي الْجُمُعَةِ إِذَا صَلَّيْتُ وَحْدِي أَرْبَعاً أَجْهَرُ بِالْقِرَاءَةِ فَقَالَ نَعَمْ وَ قَالَ اقْرَأْ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِينَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ»[5]

پس اینکه محقق حکیم در مستمسک فرموده اند که دلیلی بر استحباب سوره جمعه و منافقین در نماز صبح روز جمعه وجود ندارد، صحیح نیست. تعبیر مستمسک چنین است:

«و لا مجال للأخذ به بالإضافة إلى الصبح، لعدم توظيف الجمعة و المنافقين فيها و توظيفهما في خصوص الظهرين و الجمعة، الموجب ذلك للانصراف إليها لا غير، و ذكر الجمعة في غيره من النصوص الظاهر في خصوص صلاة الجمعة لا يقتضي تقييده، لعدم التنافي بينهما»[6]

می فرماید امر استحبابی فقط مخصوص نماز ظهر و عصر و نماز جمعه در روز جمعه است و نماز صبح، توظیف نشده است. در حالی که این فرمایش خلاف این صحیحه زرارۀ است که تصریح می کند: َ«إِنَّ قِرَاءَتَهُمَا سُنَّةٌ- يَوْمَ الْجُمُعَةِ فِي الْغَدَاةِ وَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ» شاید محقق حکیم برخی از روایات دیگر را دیده اند که در آنجا آمده است که در نماز صبح روز جمعه، سوره جمعه و توحید خوانده شود. مانند صحیحه بزنطی که متن آن چنین است:

« عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: تَقْرَأُ فِي لَيْلَةِ الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ- وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى- وَ فِي الْغَدَاةِ الْجُمُعَةَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ- وَ فِي الْجُمُعَةِ الْجُمُعَةَ وَ الْمُنَافِقِينَ- وَ الْقُنُوتُ فِي الرَّكْعَةِ الْأُولَى قَبْلَ الرُّكُوعِ»[7] .

می توان به ایشان عرض کرد که اشکالی نیست که در یک روایت جمعه و منافقین و در روایت دیگر جمعه و توحید مطرح شده باشد. همین که امر استحبابی به خواندن جمعه در هر دو روایت وجود دارد کافی است و توحید و منافقین نیز به عنوان عدل تخییری مطرح شده است. مهم این است که اصلا اصل سوره جمعه وجود دارد. در صحیحه محمد بن مسلم نیز راجع به سوره منافقین صحبت نکرد و بحث از سوره جمعه مطرح بود. آنچه منافقین را مطرح کرده بود صحیحه حلبی بود. این امر ها انحلالی است. جایی که جمعه مستحب است، جمعه آمده و جایی که منافقین مستحب است، منافقین آمده است. تا اینجا محقق سیستانی اصرار دارد که در خود نماز جمعه و نماز های صبح و ظهر و عصر، عدول جایز است. نکته ای که می ماند نماز عشای شب جمعه است. ایشان فرموده اند که در تعبیر روایت «فی الجمعۀ» آمده که شامل لیلۀ الجمعه نیز می شود. منتهی ایشان ابتدا فرموده اند که ما دلیلی بر استحباب سوره جمعه و منافقین در نماز عشای شب جمعه نداریم الا در سه روایت ضعیف السند، البته به نظر ما سه روایت نیست. اول سه روایت را اشاره می کنیم و بعد عرض خواهیم کرد که در حقیقت سه روایت نیستند:

اولی روایت حریز و ربعی است:

«وَ عَنْهُ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ وَ رِبْعِيٍّ رَفَعَاهُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا كَانَتْ لَيْلَةُ الْجُمُعَةِ- تُسْتَحَبُّ أَنْ يُقْرَأَ فِي الْعَتَمَةِ سُورَةُ الْجُمُعَةِ- وَ إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ وَ فِي صَلَاةِ الصُّبْحِ مِثْلُ ذَلِكَ- وَ فِي صَلَاةِ الْجُمُعَةِ مِثْلُ ذَلِكَ وَ فِي صَلَاةِ الْعَصْرِ مِثْلُ ذَلِكَ»[8]

روایت دوم را در مستدرک الوسائل از کتاب جعفر بن أحمد قمی در کتاب العروس نقل می کند. آیت الله سیستانی فرموده اند که در این کتاب از ابی الصباح کنانی از امام باقر علیه السلام نقل کرده اند. در حالی که متن روایت وارد شده در مستدرک چنین است:

« الشَّيْخُ أَبُو مُحَمَّدٍ جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ الْقُمِّيُّ فِي كِتَابِ الْعَرُوسِ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: اقْرَأْ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ فِي الْمَغْرِبِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ اقْرَأْ فِي صَلَاةِ الْعَتَمَةِ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَ فِي الصُّبْحِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِي الظُّهْرِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقُونَ وَ فِي الْعَصْرِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ‌»[9]

روایت سوم نیز روایت فقه الرضا است. در فقه الرضا اینچنین آمده است:

« فِقْهُ الرِّضَا، ع: وَ تَقْرَأُ فِي صَلَاتِكَ كُلِّهَا يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِينَ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ‌ الْأَعْلَى: وَ قَالَ فِي مَوْضِعٍ قَالَ الْعَالِمُ ع: اقْرَأْ فِي صَلَاةِ الْغَدَاةِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ لَيْلَةِ الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِينَ: وَ قَالَ ع فِي مَوْضِعٍ آخَرَ: اقْرَأْ فِي صَلَاةِ الْغَدَاةِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ فِي الْأُولَى وَ فِي الثَّانِيَةِ الْمُنَافِقُونَ: وَ رُوِيَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ‌»[10] .

ایشان فرموده اند این سه روایت ضعیف السند است و مفید نیست. به نظر ما اصلا سه روایت نیست. روایت اول که روایت حریز است، روایت دوم را نیز که از مستدرک نقل می کند از ابی الصباح کنانی است. با مراجعه به مستدرک فهمیده می شود که از ابی الصباح کنانی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که در وسائل نیز با سند دیگری نقل شده است:

« وَ عَنْهُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِيِّ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ حَيَّانَ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا كَانَ لَيْلَةُ الْجُمُعَةِ فَاقْرَأْ فِي الْمَغْرِبِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ- وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِذَا كَانَ فِي الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ- فَاقْرَأْ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى- فَإِذَا كَانَ صَلَاةُ الْغَدَاةِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ- فَاقْرَأْ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ- فَإِذَا كَانَ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ فَاقْرَأْ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِينَ- وَ إِذَا كَانَ صَلَاةُ الْعَصْرِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ- فَاقْرَأْ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ»[11]

بعد از این روایت در مستدرک چنین آمده است:

« وَ قَالَ الْبَاقِرُ ع: يُسْتَحَبُّ أَنْ يُقْرَأَ فِي لَيْلَةِ الْجُمُعَةِ فِي صَلَاةِ الْعَتَمَةِ سُورَةُ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقُونَ وَ فِي صَلَاةِ الْفَجْرِ مِثْلُ ذَلِكَ وَ فِي صَلَاةِ الظُّهْرِ مِثْلُ ذَلِكَ وَ فِي صَلَاةِ الْعَصْرِ مِثْلُ ذَلِكَ‌»[12]

بعید نیست که این روایت همان روایت حریز و ربعی باشد که رفعاه إلی أبی جعفر الباقر علیه السلام بود. همان روایت را در کتاب العروس آمده نقل کرده است، بیش از این ظهور ندارد. آیت الله سیستانی گمان کرده اند که این روایت قال الباقر علیه السلام نیز از ابی الصباح کنانی است، در حالی که چنین نیست. این روایت همان روایت ربعی و حریز است. پس یک روایت هستند، عبارت فقه الرضا نیز اصلا کتاب حدیث نیست و کتاب فقه است. شاید نویسنده همین روایت ربعی و حریز را از امام باقر و امام صادق علیه السلام برداشته و نقل کرده است. کما اینکه در جاهای دیگر نیز چنین است که روایات امام باقر و امام صادق علیه السلام را به عنوان قال العالم ذکر کرده است.

آیت الله سیستانی در ادامه فرموده اند: لکن در روایات معتبره استحباب سوره جمعه خواندن در نماز عشای شب جمعه وارد شده است. مثل صحیحه بزنطی که متن آن چنین است:

« عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: تَقْرَأُ فِي لَيْلَةِ الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ- وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى- وَ فِي الْغَدَاةِ الْجُمُعَةَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ- وَ فِي الْجُمُعَةِ الْجُمُعَةَ وَ الْمُنَافِقِينَ- وَ الْقُنُوتُ فِي الرَّكْعَةِ الْأُولَى قَبْلَ الرُّكُوعِ»[13] .

روایت دیگر موثقه سماعۀ است:

«عَنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قَالَ: اقْرَأْ فِي لَيْلَةِ الْجُمُعَةِ الْجُمُعَةَ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى وَ فِي الْفَجْرِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ وَ فِي الْجُمُعَةِ سُورَةَ الْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِينَ»[14] .

همین که استحباب سوره جمعه در شب جمعه وارد شده، کافی است که تمسک به صحیحه محمد بن مسلم شود و اطلاق از آن برداشت شود.؛ چه اینکه صحیحه محمد بن مسلم چنین بود:

« مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِي الرَّجُلِ يُرِيدُ أَنْ يَقْرَأَ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ فِي الْجُمُعَةِ فَيَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ قَالَ يَرْجِعُ إِلَى سُورَةِ الْجُمُعَةِ»[15]

به نظر آیت الله سیستانی می توان به این روایت تمسک کرد. ایشان طبق این مقدمه ای که چیدند که اولا استحباب سوره جمعه در شب جمعه ثابت شد، ثانیا تمسک به روایت محمد بن مسلم که شامل شب جمعه نیز می شود، می توان جواز عدول را برای نماز عشای شب جمعه نیز ثابت دانست. لکن در آخر ایشان فرموده اند که از آنجایی که مطلب محل اشکال است، فتوا نمی دهیم؛ زیرا ممکن است کسی بگوید که اطلاق صحیحه محمد بن مسلم تقیید می خورد به قید«فی یوم الجمعه» که در صحیحه حلبی آمده بود، لذا فرموده اند: نسبت به نماز عشاء اشکال وجود دارد که بتوان حکم جواز عدول را برای آن ثابت دانست.

1.1.1- بررسی فرمایشات آیت الله سیستانی

ما نسبت به صحیحه حلبی فعلا اشکالی به آیت الله سیستانی نداریم؛ چرا که انصافا اطلاق آن نماز عصر روز جمعه و نماز صبح روز جمعه را نیز بناء بر اینکه مبدأ یوم طلوع فجر است، می گیرد؛ زیرا اطلاق دارد.

1.1.1.1- مناقشه اول: عدم قرینه بر برداشت ظرفیت از روایت

اما راجع به صحیحه محمد بن مسلم عرض می کنیم که در روایت « الرَّجُلِ يُرِيدُ أَنْ يَقْرَأَ بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ فِي الْجُمُعَةِ» دو احتمال وجود دارد؛ هم می تواند مراد از آن نماز جمعه باشد، هم می تواند مراد از آن زمان جمعه باشد، قرینه ای که نشانگر این باشد که مراد زمان جمعه است، موجود نیست. شاید مقدر در این روایت «صلاۀ الجمعه» باشد؛ بنابراین این «جمعه» ظهور در ظرف زمانی بودن ندارد.

در دفاع از فرمایش آیت الله سیستانی شاید گفته شود که ظرف زمانی نیاز به تقدیر ندارد. مثلا می گویید که در جمعه آمدم یا جمعه این کار را کردم. ولی اگر بخواهید نماز جمعه بگوید باید نماز را در تقدیر بگیرید. در جواب گفته می شود: این مطالب به نظر ما ظهور ساز نیست، ما تابع ظهورات هستیم. به نظر ما واقعا عرف در این جمله متحیر است که این ظرف زمانی است یا خیر، علاوه بر اینکه ظرف زمانی نیز نیاز به تقدیر دارد، تقدیر «در جمعه» کلمه «در روز جمعه» است. اینکه شما بگویید من شنبه آمدم یعنی من در روز شنبه آمده ام. مقدری دارد، لکن از باب اینکه واضح است ذکر نمی شود. پس ما نسبت به صحیحه محمد بن مسلم معتقدیم که ظهوری در زمان ندارد تا اینکه بخواهند اطلاق گیری کنند و شامل شب جمعه نیز بدانند. به نظر ما مجمل است.

علاوه بر اینکه ما اصلا جامعی بین روز و شب عرفا نداریم. جامع آن همین یوم است لکن یوم را به دو نحو استعمال می کنند: شما اگر بخواهید بگویید زمان جمعه أعم از روز و شب، روز جمعه می گویید، لکن روز جمعه ای که از طلوع شمس شروع می شود تا فردا، باز می گویید روز جمعه، ما چیزی غیر از این ها نداریم، یا یوم و لیل می گوییم و یا یوم می گوییم. خود شما نیز قبول کردید که یوم در مقابل لیل است. پس خلاصه عرض ما این است که این فی الجمعۀ ظهوری در ظرف زمانی ندارد. ممکن است مراد نماز جمعه باشد، اگر هم ظهور در ظرف زمانی داشت، مقدر یوم است. یوم نیز شما قبول دارید که در مقابل لیل است.

1.1.1.2- مناقشه دوم: عدم جواز حمل مطلق بر مقید در مثبتین

اشکال بعدی در تقییدی است که ایشان قائل شدند. ایشان به صاحب حدائق در حمل مطلق بر مقید در مثبتین اشکال کرده بودند، ولی اینجا در مثبتین حمل مطلق بر مقید می کنند. در اینجا صحیحه حلبی «فی یوم الجمعه» دارد و روایت دیگر «فی الجمعۀ» می گوید، هر دو جواز عدول را اثبات کرده اند. بلی، اگر بیان آیت الله سیستانی عوض می شد و می فرمود که بین صحیحه محمد بن مسلم و صحیحه حلبی تعارض به عموم من وجه برقرار است، خوب بود. یعنی اگر ایشان می فرمود که عموم مستثنی منه صحیحه حلبی می گوید «لایرجع من سوره قل هو الله أحد الا أن تکون فی یوم الجمعه»، لیلۀ الجمعه در عقد مستثنی منه داخل می شود و اطلاق عقد مستنثی منه می گوید عدول از سوره توحید در شب جمعه جایز نیست، این اطلاق با صحیحه محمد بن مسلم تعارض می کند که می گوید «یرید أن یقرأ بسورۀ الجمعه فی الجمعه» أعم از شب یا روز را شامل می شود. نسبت به شب دلالت اطلاقی دارد. بعد از تعارض و تساقط ممکن است گفته شود که رجوع به اصل اولی می کنیم؛ زیرا عموم من وجه شده اند. ممکن است گفته شود بعد از تعارض و تساقط قاعده اولیه جواز عدول را اقتضاء می کند، در جواب گفته می شود: خیر، زیرا صحیحه عمرو أبی نصر به اطلاق می فرمود حق عدول از توحید و کافرون به سوره های دیگر ندارید. اطلاق دارد. لذا در شب جمعه بعد از تعارض صحیحه محمد بن مسلم بناء بر اینکه اطلاق نسبت به لیلۀ الجمعه داشته باشد، با صحیحه حلبی، رجوع به روایت عمرو ابن ابی نصر می کنیم که می گفت عدول از توحید و کافرون به سور دیگر جایز نیست.

1.1.1.3- دفع تمسک به مفهوم یوم در «یوم الجمعه»

ممکن است گفته شود که ما به مفهوم یوم در «یوم الجمعه» تمسک می کنیم؛ چه اینکه اگر قرار بود عدول در شب جمعه نیز جایز باشد، دلیلی نداشت از یوم استفاده کند. شاید هم نظر آیت الله سیستانی به این نکته باشد، ولی این مطلب صحیح نیست؛ زیرا «یوم الجمعه» ظهور در احتراز از لیلۀ الجمعه ندارد. اگر ظهور در این احتراز داشت قائل به تقیید اطلاق صحیحه محمد بن مسلم به وسیله آن بودیم، ولی احتراز از لیلۀ الجمعه نیست، احتراز از سایر ایام است. ذکر یوم الجمعه متعارف است و ظهوردر احتراز از لیلۀ الجمعه ندارد. بلی، اگر چنین ظهوری ادعا شود، باید صحیحه محمد بن مسلم به خاطر ظهور لفظ یوم در احترازی بودن تقیید بخورد.

دقت شود! تعریف تعارض به عموم من وجه این است که دلالت هر دو خطاب بر این مطلب به اطلاق باشد نه بالخصوص، این مطلب معیار است. دلالت صحیحه حلبی بر عدم جواز عدول از سوره توحید و جمعه در شب جمعه به اطلاق است. اطلاق عقد مستثنی منه است. دلالت صحیحه محمد بن مسلم بر جواز عدول در شب جمعه در سوره توحید و جمعه به اطلاق است. پس دو دلیل نسبت به یک فرضی به اطلاق تعارض کردند. مرجحی نیز نداریم. تعارض می کنند.

مهم این است که آن محل تعارض مدلول اطلاقی دو خطاب باشد، نه مدلول بالخصوص یکی از این دو خطاب. اگر مدلول بالخصوص بود عموم و خصوص مطلق بود ولی وقتی اطلاقی است، عام و خاص من وجه می شوند و تعارض می کنند و ما نحن فیه از همین قبیل است.

سوال می شود که آیا یوم مجمل است که می گویید نمی توان به احترازیت آن تمسک کرد؟

جواب این است که یوم مجمل نیست، در مقابل لیل است. ظهور در احترازیت ندارد غیر از این است که مجمل باشد. کسی نسبت به یوم ادعای اجمال نکرده است. ظهور یوم در مقابل لیل است. اگر بخواهد اجمال داشته باشد، پس باید در سایر روایاتی که مسئله یوم را مطرح کرده اند ادعای اجمال شود، مثل روایاتی که مدت اقامت در سفر را بیان می کند یا مدت حیض را مطرح می کند. ادعای اجمال یوم مشکلات عدیده ای را به وجود می آورد؛ مثلا اگر اقامه عشره ایام اجمال پیدا کند به چه چیزی رجوع شود؟ شاید ده شب و ده روز باشد، شاید ده روز باشد، چه کنیم؟ اگر کسی ده روز را با نه شب وسط قصد کند، چطور می توان گفت که نماز تمام است؟ به مشکل برمی خوریم. در حالی که کسی ادعای اجمال نکرده است. تا جایی که اطلاع داریم، کسی ادعای اجمال نکرده است و مشهور اجمال آن را قبول ندارند. ظاهر یوم مجمل نیست. خلاف ظاهر است که یوم در أعم از یوم و لیله استفاده شود. ظاهر یوم در مقابل لیل است. اگر ده روز جایی بمانید و لو اینکه 9 شب در وسط آن باشد، عرف صادق می داند که شما اقامه عشرۀ ایام کرده باشید.

منافات ندارد که ظهور در یوم در مقابل لیلۀ باشد و گاهی بالعنایۀ استعمال در غیر آن باشد. یعنی خلاف ظاهر است. هر خلاف ظاهری مجاز نیست.

پس راجع به اینکه «إلا أن تکون فی یوم الجمعه» در صحیحه حلبی، شامل نماز عصر روز جمعه، ظهر روز جمعه و نماز صبح روز جمعه شود، (چون ما و آیت الله سیستانی معتقدیم که مبدأ یوم طلوع فجر است) صحیح است.

1.1.2- بررسی اشکال برخی بزرگان

برخی بزرگان (به مرحوم شیخ عبدالکریم حائری نسبت داده شده است) اطلاق صحیحه حلبی را زیر سوال برده اند به دلیل اینکه در تعبیر «إلا أن تکون فی یوم الجمعه» نفرموده که کدام نماز مراد است، شاید مراد نماز جمعه باشد، کأنه حذف متعلق شده است. یعنی از «إلا أن تکون فی یوم الجمعۀ» معلوم نیست که چه چیزی برداشت شود، آیا فی صلاۀ الجمعه یا فی أی صلاۀ فی یوم الجمعه استفاده می شود؟ گویا حذف متعلق شده است و این مسئله موجب اطلاق نمی شود، بلکه صرفا موجب اجمال می شود. مثل روایت «نهی النبی عن أوانی الذهب و الفضۀ» که نمی توان از آن اطلاق گیری کرد؛ زیرا معلوم نیست که مورد نهی پیامبر گرامی اسلام چه بوده است، مردد است که از اکل و شرب نهی شده یا از مطلق استعمال نهی شده است، مجمل است. در بحث مقام نیز همینطور است، گفته شده که شاید مراد از صلاۀ فی الجمعه، نماز جمعه است و نمی توان اطلاق گیری کرد. این اشکال به مرحوم شیخ عبدالکریم حائری نسبت داده شده است.

به نظر می رسد انصافا این فرمایش خلاف ظاهر است؛ زیرا روایت الا ان تکون فی یوم الجمعة متعلق نمی خواهد و عرفی است. خود روایت نماز را مطرح کرده است: «إذا افتتحت صلاتک بقل هو الله أحد فامض فیها و لا ترجع إلا أن تکون فی یوم الجمعه» مسئله حذف متعلق نیست، متعلق آن همان نماز است که حذف شده است.

1.1.3- تبیین فرمایش محقق خویی رحمه الله

محقق خویی فرموده است نکته عدول از سوره توحید و کافرون به جمعه و منافقین باید پیدا شود تا مطلب حل شود. قبل از بیان نکته ایشان فرموده است نماز صبح را کنار بگذارید؛ زیرا به هر عرفی گفته شود روز را معنا کنید، می گوید از طلوع آفتاب است. مثل اینکه گفته اید اول روز بیایید پول شما را می دهم، اگر بعداز اذان صبح بیاید مواخذه می کنید که الان اول روز نیست. مقصود از عرف، فقط عرف نماز خوان نیست و عرف بی نماز ها را نیز شامل می شود. از نظر عرفی از زمانی که آفتاب طلوع کند را یوم می دانند. لذا صلاۀ الغداۀ که جزء یوم الجمعه نیست، ولی نماز عصر در یوم الجمعه است. ایشان فرموده است باید نکته اش را پیدا کرد که چرا عدول جایز است؟ آیا استحباب سوره جمعه و منافقین دلیل جواز عدول است؟ اگر اینطور باشد در هر نماز صبحی مستحب است که انسان سوره دهر یا فجر بخواند، و کسی نیز مسئله جواز عدول به این سوره ها را مطرح نکرده است، پس معلوم می شود نکته جواز عدول اصل استحباب خواندن سوره جمعه و منافقین نیست، بلکه نکته آن استحباب موکد داشتن قرائت این دو سوره است. لذا می بینیم که در روایات علاوه بر ترغیب به خواندن این دو سورۀ، تعبیر «لا ینبغی أن تترکهما» آمده است. مستحب موکد که با «لاینبغی ترکها» تعبیر شده است در خصوص نماز جمعه و ظهر است، در نماز عصر و صبح استحباب موکد مطرح نشده است، لذا به نظر محقق خویی حق با مشهور است که در خصوص ظهر و جمعه در روز جمعه عدول به این دو سوره جایز است[16] . در جلسه آینده به بررسی فرمایشات ایشان پرداخته می شود ان شاءالله.