درس خارج اصول استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

موضوع: اخبار من بلغ/تنبیهات /تنبیهات /اصول عملیه

خلاصه مباحث گذشته

بحث در مواردی بود که گفته می شود مشمول اخبار من بلغ نمی شوند، مورد اول مواردی است که قطع یا اطمینان داریم که خبر مشتمل بر ثواب عمل خاصی، مخالف با واقع است در اینصورت گفته شد این موارد از اخبار من بلغ خارج است که چهار وجه بر آن قائم شد که دو وجه مورد قبول قرار گرفت و به دو مورد از آن وجوه نیز اشکال شد، وجه پنجمی نیز وجود دارد که در ضمن مساله بعد بیان خواهد شد.

0.0.1مورد دوم از موارد عدم شمول اخبار من بلغ: موارد قیام اماره معتبره بر عدم ثواب یا عدم استحباب

همانطور که عده ای از بزرگان فرموده اند مورد دوم از موارد عدم شمول اخبار من بلغ جایی است که خبر معتبری بر عدم استحباب یا عدم ثواب وارد شده است، پس اخبار من بلغ شامل مواردی که خبر معتبری دال بر عدم ثواب وارد شده است نمی شوند.

0.0.1.1وجه عدم شمول: حکومت دلیل دال بر عدم ثواب بر اخبار من بلغ

شهید صدر«ره» از محقق خویی«ره» نقل می کند که علت عدم شمول این است که به سبب روایت دال بر عدم ثواب متعبد می شویم به اینکه این ثواب وجود ندارد و کسی که مخبر خبر دال بر ثواب است کاذب است پس قطعا آن روایت حاکم بر اخبار من بلغ می شود.

توضیح دلیل ایشان این است که محقق خویی«ره» می گفت اخبار من بلغ از مواردی که علم یا اطمینان به خلاف داریم انصراف دارد این انصراف نیز به دو نحو تصویر می شد؛ یکی اینکه هیچ عنوانی به اخبار من بلغ داده نشود و فقط دال بر عدم شمول آن موارد باشد و تصویر دیگر که شهید صدر«ره» به ایشان نسبت می داد این بود که اخبار من بلغ به سبب این انصراف، مقید می شود به مواردی که علم یا اطمینان به کذب وجود نداشته باشد. پس در موضوع اخبار من بلغ عدم علم یا عدم اطمینان اخذ شده است در اینصورت روایتی که دلالت بر عدم وجود ثواب می کند حاکم بر این اخبار می شود چون برای علم به عدم ثواب یک فرد تعبدی درست می کند با این بیان که شارع روایت دال بر عدم ثواب را به منزله علم به عدم ثواب قرار می دهد پس به حکم این تعبد، موضوع اخبار من بلغ از بین می رود در نتیجه اخبار من بلغ شامل مواردی که دلیل معتبر بر خلاف وجود دارد نمی شود؛

«و ذكر أيضا: أنّه يخرج منها الخبر الضعيف المحتمل الصدق المبتلى بالمعارضة لخبر صحيح دالّ على عدم الاستحباب، لأنّ ذلك الخبر الصحيح يجعلنا عالمين تعبّدا بالكذب، فيخرج المورد عن تحت أخبار من بلغ بالحكومة، إذ المفروض أنّه أخذ في موضوعها عدم العلم بالكذب»[1] .

این تقریر را مرحوم شهید صدر به محقق خویی«ره» نسبت می دهد اما در خود تقریرات محقق خویی به این مقدار بیان وجود ندارد بلکه ایشان همین مقدار می گوید که: «و الأخبار منصرفة عمّا علم‌ بكذبه من بلوغ الثواب و لو تعبّدا»[2] .

ایشان در این عبارت از تعبیر «ولو تعبدا» استفاده می کند ولی بیش از این توضیح نداده اما توضیح شهید صدر«ره» در حقیقت تشریح این بخش از عبارت محقق خویی«ره» می باشد.

0.0.1.2بررسی وجه مذکور

قبل از بررسی وجه اول از باب مقدمه به دو نکته باید توجه شود؛

نکته اول این است که دلیل محقق خویی«ره» متوقف بر این است که حجیت خبر واحد ثقه منحصر در احکام نباشد بلکه در غیراحکام نیز ولو فی الجمله حجت است اما اگر گفته شود خبر واحد فقط در دائره احکام تکلیفیه حجت است همانطور که محقق خراسانی«ره» قائل به آن است و در غیر از احکام حجت نیست در اینصورت این وجه تمام نیست چون خبر دال بر عدم ثواب در دائره احکام تکلیفیه نیست در نتیجه طبق مبنای محقق خراسانی«ره» دلیلی بر اعتبار و حجیت آن وجود ندارد به همین دلیل نمی تواند بر اخبار من بلغ حاکم شود.

نکته دوم این است که مفاد اخبار من بلغ «من بلغه ثواب علی شیئ و لم یعلم و لم یطمئن بکذبه فعمله فله ذلک الثواب» بود، پس در موضوع اخبار من بلغ عدم علم به کذب اخذ شده است حال فرض حکومت در صورتی است که موضوع این اخبار اعم از این باشد که علم وجدانی به کذب یا علم تعبدی به کذب یعنی اماره وجود نداشته باشد، پس شرط تعلق ثواب این است که هم علم یا اطمینان به کذب نباشد و هم خبر معتبر دال بر کذب وجود نداشته باشد و این متوقف بر این است که در باب قطع موضوعی طریقی مبنا این باشد که اماره قائم مقام قطع موضوعی طریقی می شود تا موضوع اخبار من بلغ اعم از عدم علم وجدانی به کذب و عدم علم تعبدی به کذب باشد و الا اگر کسی بگوید امارات قائم مقام قطع موضوعی نمی شوند مطلقا-چه قطع موضوعی طریقی و چه قطع موضوعی وصفی- در اینصورت حکومت این روایت بر اخبار من بلغ صحیح نمی باشد.

پس حکومت دلیل دال بر عدم ثواب، بر اخبار من بلغ متوقف بر دو امر است؛ یکی اینکه خبر واحدی که دال بر ثواب یا عدم ثواب است مشمول دلیل حجیت خبر واحد است و دیگر اینکه اماره به جای قطع موضوعی طریقی نیز می نشیند.

اشکال وجه محقق خویی«ره» این است که این وجه بر طبق وجهی که در مورد قبل از محقق خویی«ره» ذکر شد مبنی بر اینکه اخبار من بلغ انصراف دارد به مواردی که علم به خلاف نداشته باشیم صحیح می شود اما همانطور که بیان شد در مورد قبل وجه انصراف صحیح نیست بلکه دلیل ما در اینکه اخبار من بلغ مورد کذب را شامل نمی شود این است که در اخبار من بلغ تفریع عمل بر بلوغ ثواب فرض شده است در اینصورت در مواردی که علم به عدم ثواب دارد این تفریع امکان ندارد چون معنا ندارد کسی که علم به عدم ثواب عملی دارد آن عمل را به طلب قول نبی و به احتمال رسیدن به ثواب انجام دهد در حالیکه این علت در مواردی که خبر دال بر عدم ثواب قائم می شود وجود ندارد چون در موارد قیام اماره، احتمال تکوینی وجود ثواب در نفس ما از بین نمی رود به همین دلیل داعی رسیدن به آن ثواب برای مکلف وجود دارد به خلاف موارد علم به عدم ثواب که احتمال ثواب منتفی می شود و هیچ داعی برای انجام آن عمل متصور نیست.

نتیجه: پس اخبار من بلغ مواردی که خبر دال بر عدم وجود ثواب قائم می شود را نیز شامل می شوند.

0.0.2مورد سوم: شمول یا عدم شمول موارد قیام خبر دال بر حرمت

مورد سوم مواردی است که خبر معتبری دال بر حرمت آن عمل قائم شود در اینصورت ممکن است گفته شود اخبار من بلغ شامل این مورد می شود تا اگر مکلف به دلیل وجود خبر ضعیف دال بر ثواب آن عمل را انجام دهد ثواب به او داده شود اما چون با خبر معتبر دال بر حرمت مخالفت کرده مستحق عقاب نیز گردد؛

0.0.2.1وجوه عدم شمول موارد قیام خبر دال بر حرمت

محقق خویی«ره» به همان وجهی که برای عدم شمول مورد قبل بیان کرد این مورد را نیز مشمول اخبار من بلغ نمی داند چون روایت دال بر حرمت، علم تعبدی به عدم ثواب نسبت به آن عمل ایجاد می کند در نتیجه حاکم بر اخبار من بلغ می شود چون با روایت دال بر حرمت، علم تعبدی به عدم ثواب پیدا می شود در نتیجه اخبار من بلغ که موضوع آن عدم علم به کذب بود شامل آن نمی شود؛

«و ذكر أيضا: أنّ هذه الأخبار منصرفة عن مورد دلّ الخبر الصحيح فيه على الحرمة، ثمّ أرجع هذا الانصراف إلى الانصراف الأوّل ببيان أنّه لمّا كان هذا الخبر الصحيح الدالّ على‌ الحرمة يدلّ بالملازمة على عدم الاستحباب و كذب الخبر الضعيف فقد أصبحنا عالمين تعبّدا بكذبه، فخرج المورد عن تحت أخبار من بلغ بالحكومة»[3] .

همان اشکالی که در مورد قبل به وجه ایشان وارد شد در این مورد نیز وارد می شود.

0.0.2.2وجه دوم: تحقق علم به کذب خبر دال بر ثواب

وجه دیگر این است که وزان اینجا وزان جایی است که علم به کذب وجود دارد چون بعد از قیام خبر معتبر دال بر حرمت علم به استحقاق عقاب پیدا می کنیم حال چه استحقاق عقاب معصیت باشد -در صورتی که این خبر مطابق با واقع باشد- و چه مستحق به عقاب تجری باشد-در صورتی که این خبر مطابق با واقع نباشد- در اینصورت احتمال وجود ثواب وجود ندارد چون اگر عقلا هم گفته شود بین عقاب و ثواب منافاتی وجود ندارد اما عرفا جمع بین عقاب و ثواب بر عمل واحد بعید است در نتیجه اخبار من بلغ این مورد را شامل نمی شوند.

0.0.2.3وجه سوم: نقض غرض

این وجه بهتر از وجه قبل است و آن اینکه عقلاء این مورد را مشمول اخبار من بلغ نمی دانند چون غرض شارع از جعل حجیت برای خبر واحد انتهاء و امتثال عبد است، بنابراین غرض شارع از جعل حجیت برای خبری که دال بر حرمت بر عملی است این است که مکلفین آن عمل را انجام ندهند حال اگر شارع با اخبار من بلغ ترغیب به انجام آن عمل کند نقض غرض او پیش می آید.

نتیجه: پس به دلیل دوم و سوم، اخبار من بلغ مواردی که خبر دال بر حرمت عملی قائم شده است را شامل نمی شوند.