درس قواعد فقهیه استاد علی اکبر سیفی مازندرانی

موضوع:کل من یعوله الرجل یجب علیه دفع فطرته

خلاصه بحث :

روایت عمر بن یزید و دیگر نصوص، دلالت دارد بر این که هر کس در منزل شخصی وارد شد و صاحب منزل او را انفاق کرده است و باب را برای او بسته است. ( یعنی وارد منزل شده و در آنجا مانده نه اینکه ورودش کوتاه باشد و زود برود)، زکات این فرد، بر شخص صاحب خانه واجب است.

بعض نصوص دیگر تصریح دارند که به مجرد نفقه دادن به شخصی، زکات فطره بر منفِق واجب نیست، بلکه زکات عیال و پدر،و فرزند و ... واجب است.

بین این دو طائفه تعارض است.

طائفه ثالث، نصوص مستفیضه دارد که « کل من یعوله الرجل یجب علیه دفع الزکاة الفطرة عنه».

در مجموع این سه طائفه، با هم تهافت دارند و جمعش این است که صحیحه عمر یزید و مثل آن، لسانش این است که هر شخصی که روز قبل از عید، مورد انفاق قرار می گیرد مثل ضیف، «من یعوله الرجل» است و این نصوص بر سایر طوائف حکومت دارد.

اما روایتی که دارد زکات این شخص منفق علیه، واجب نیست، حمل شده بر «من یبعث الرجل نفقته الیه»، داخل منزل نیامده بلکه نفقه را برای او فرستاده است که عیال حساب نمی شود.

بررسی نصوص:

1 – صحیحه عمر بن یزید:

«وباسناده عن الحسن بن محبوب، عن عمر بن يزيد قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن الرجل يكون عنده الضيف من إخوانه فيحضر يوم الفطرة ( به قرینه روایت دیگر، قبل از صلاة عيد است) یؤدي عنه الفطرة؟

فقال: نعم الفطرة واجبة على كل من يعول من ذكر أو أنثى صغير أو كبير حر أو مملوك.»[1]

این روایت دلالت قطعی دارد که ضیف و امثال ضیف که یوم الفطر بر شخصی وارد می شوند از قبیل عیال هستند، زیرا حضرت در جواب تطبیق کرده است: « نعم الفطرة واجبة على كل من يعول» و با «کل من یعول» بیان کرده که ضیف داخل عیال است و فطره آن واجب است و همینطور هر کسی مثل ضیف باشد عیال است و زکات آن بر صاحب خانه واجب است.

عیال، کسی است که تداوم تکفل خرج و مخارج او را در منزل دارد و از اقارب باشد مثل فرزند و همسر و پدر و مادر است و در بعضی از نصوص دارد : من یلحق بهم، مثلا غلام و ... را هم شامل می شود، توسعه پیدا کرده و ضیف و مثل ضیف داخل «من یعول» شده است و این توسعه، شامل همه روایاتی می شود که «من یعول» دارد، زیرا حضرت در اینجا کبری کلی بیان کرده است.

صحیحه عبدالرحمن بن حجاج

« وبإسناده عن صفوان، عن عبد الرحمان بن الحجاج قال: سألت أبا الحسن الرضا عليه السلام عن رجل ينفق على رجل ليس من عياله إلا أنه يتكلف له نفقته وكسوته أتكون عليه فطرته؟ فقال: لا إنما تكون فطرته على عياله صدقة (زکات فطره واجب) دونه: وقال: العيال الولد والمملوك والزوجة وأم الولد.» [2]

اگر فطره عیال را می دهد این زکات فطره است نه آن کسانی که از قبیل عیال نیستند و از باب زکات نمی شود. در این روایت عیال را فرزند و مملوک و زوجه و ام الولد بیان کرده است، در بعض روایات دارد که « من یلحق بهم»، مثلا زوجه، یا امه داشته باشد اینها را هم به تحت تکفل الحاق کرده اند.

ظاهر این روایت با روایت قبلی تعارض دارد، لذا روایت قبل، موضوع(عیال) را توسعه می دهد و حاکم است.

این روایت حمل می شود بر اینکه این شخص داخل منزل منفق علیه، نشده است و این شخص نفقه را برایش می فرستد. همانطور که صاحب وسایل اینگونه جمع کرده است زیرا از روایات دیگر شاهد دارد که «انما یجب دفع الفطرة من یغلق الرجل بابه علیه»، یعنی فطره بر میهمانی واجب است که داخل خانه شده و درب خانه در پشت او بسته شده است.

3 –موثقه اسحاق بن عمار

« عن صفوان بن يحيى، عن إسحاق بن عمار قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن الفطرة (إلى أن قال:) وقال: الواجب عليك أن تعطي عن نفسك وأبيك وأمك وولدك وامرأتك وخادمك.»[3]

این روایت هم مثل روایت دوم است فقط در این روایت در مقام اثبات است و نفی غیر ندارد.

4 – صحیحه محمد بن مسلم

« وبإسناده عن محمد بن مسلم، عن أبي جعفر عليه السلام قال: سألته عما يجب على الرجل في أهله من صدقة (زکات) الفطرة، قال: تصدق عن جميع من تعول من حر أو عبد أو صغير أو كبير من أدرك منهم الصلاة»[4]

زکات فطره بر تمام کسانی که مورد عیلوله قرار می گیرد و اختصاص به زوجه و اولاد و ... ندارد، البته کسانی که قبل از نماز عید فطر در منزل بودند و نماز را درک کردند. لذا شیخ حر عاملی دارد که مراد از این صلاة، صلاة عید است. این روایت در مقابل روایاتی است که زکات را مختص عیال یا اقارب کرده بود.

البته این روایت مدلولی دارد که به آن فتوا نمی دهند که همان درک صلاة فطر باشد.

البته فقهای دیگر نماز مغرب گرفته اند و به آن فتوا داده اند.

5 – « قال: وقال أمير المؤمنين عليه السلام في خطبة العيد يوم الفطر: أدوا فطرتكم فإنها سنة نبيكم، وفريضة واجبة من ربكم، فليؤدها كل امرئ منكم عن عياله كلهم ذكرهم وأنثاهم وصغيرهم وكبيرهم وحرهم ومملوكهم عن كل إنسان منهم صاعا من تمر، أو صاعا من بر، أو صاعا من شعير»[5]

این روایت عنوان عیال دارد.

این روایت از جوازم صدوق است. شیخ صدوق گاهی می گوید «روی» یا «ورد فی النصوص او روایة»، اما یک موقع می گوید: قال الصادق ع، قال امیرالمومنین ع، این دومی را می گویند از جوازم صدوق است و این قسم از مرسلات صدوق، را معامله صحیح با آن می کنند، اما اگر اینگونه نباشد معامله مرسل و ضعیف می کنند.

6 – عبدالله بن سنان

« محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن محمد بن عيسى، عن يونس، عن عبد الله بن سنان، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: كل من ضممت إلى عيالك من حر أو مملوك (علاوه بر عیال، کسانی را هم که شما به عیال ضمیمه کردید، باید آنها را هم زکات بدهد) فعليك أن تؤدي الفطرة عنه»

بالبداهة از این روایت دو تا احتمال در می آید:

یکی اینکه هر کسی که به عیال ضمیمه شود.

دوم هر کسی را هم که تحت تکفل دائمی در بیاورد که از مثال هایی که می زند معلوم است.

7 – روایت حماد بن عیسی:

« وبإسناده عن محمد بن علي بن محبوب، عن علي بن الحسين، عن حماد ابن عيسى، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: يؤدي الرجل زكاة الفطرة عن مكاتبه(زکات عبد مکاتب و امه یا عبد زن را دفع کند) ورقيق امرأته وعبده النصراني والمجوسي وما أغلق عليه بابه»[6]

دو سه تا روایت دیدم که همه « ما أغلق » دارد، ولی یک روایتی در دعائم آمده «و کل مَن اغلق علیه باباً » این درست است. «ما اغلق» معنا ندارد و باید «مَن اغلق» باشد به معنای ادخله فی بیته للضیافة برای انفاق فغلق الباب.

سوال: ابن هشام و سیوطی گفته اند: «من» مختص به ذوی العقول است و «ما» مختص غیر ذوی العقول و ذوی العقول است.

استاد: اینکه ما برای ذوی العقول استفاده شود غلبه ندارد، بنده در قرآن ندیدم که ما را برای غیر ذوی العقول استفاده شود، شجر و حجر و.. ما فی السماوات و الارض به نحو عموم است و به عنوان ذی العقول نیست.

*غرض این است که هر کسی را که برای پذیرایی داخل منزل داخل کرد ، در مقابل «من لم یغلق» است، یعنی به این معنا که یک آقایی می آید و کار دارد و سرپایی است و هنوز او را داخل نیاورده که پذیرایی کند و در را باز گذاشته است. یک کاری او دارد و می خواهد برود. این تعبیر من یغلق علیه بابه نمی کند.

7– «عبد الله بن جعفر في (قرب الإسناد) عن عبد الله بن الحسن، عن جده علي بن جعفر، عن أخيه موسى بن جعفر عليه السلام قال: سألته عن فطرة شهر رمضان على كل إنسان هي أو على من صام وعرف الصلاة؟ قال: هي على كل كبير أو صغير ممن تعول.» [7]

این روایت – من تعول- اطلاق دارد و صحیحه هم است. این روایت را با صحیحه عمر بن یزید ملاحظه کنید که در مقابل سوال از وجوب زکات ضیف است و حضرت فرمود کل من یعول الرجل. آن «یعول» را توسعه داده است لذا این ضیف هم داخل این می شود.

جمع روایات

در مجموع ما این نصوص مقام را به این گونه جمع می کنیم:( با این چند دسته مختلفی که عنوان عیال و من تعول و من اغلق علیه بابه و امثال اینها است):

عرض می شود: صحیحه عمر بن یزید و نصوصی که آورده اغلق علیه بابه، من ادرک الصلوة (صلوة عید یا مغرب)، اینها اولا قرینه می شود:

بر اینکه فقط خصوص عیال واجب النفقه نیست؛ دوم، اینکه صحیحه عمر بن یزید موضوع عیال را به مثل ضیف توسعه داده است نسبت به روایتی که گفته اگر فقط انفاق کردی زکاتش واجب نیست بلکه پدر و مادر و فرزند و همسر واجب بود، بعد گفت که دفع زکات فطره از ضیف واجب است نه خصوص ضیف بعنوان أنه ضیف، بلکه بعنوان «أنه ممن یعوله الرجل». پس موضوع وجوب زکات، من یعوله الرجل است که ضیف داخل آن است.

مقتضی تحقیق

مقتضای تحقیق در مقام این است که «قاعدة وجوب دفع الزکاة عن کل من یعوله علیه الرجل فی داره، فی لیلة العید».

این فی بیته در این جا دو تا ملاک دارد: مقتضی التحقیق أنه یستفاد من نصوص المقام وجوب دفع الفطره عن کل من یکون تحت عیلولته الفعلیة و هذا من اکثر نصوص المقام تا اینکه نوشتیم مقتضی الصناعة الحکومة و بعد نتیجه گرفتیم:

فتحصل أنه یجب دفع الفطرة عن کل من یعوله الرجل بالفعل و علی کل من وجبت علیه نفقته من الوالدین و غیرهما من الارحام.

دوتا عنوان است: یکی هر کسی که واجب النفقه باشد، که عنوان مستقلی است و همچنین کسیکه «یعوله فی داره».

سوال: واجب النفقه از کدام نص استفاده می شود؟

جواب: از صحیحه عبدالرحمن برداشت شده البته چند روایت دیگر هم هست، گفته که انما العیال فلان فلان فلان، اطلاق دارد در این روایت دومی که خواندیم که حضرت در آن صحیحه عبد الرحمن فرمود لا انما تکون فطرته علی عیاله صدقةً. دفع فطره ای که از عیال باشد آن صدقه است. العیال الولد و المملوک و الزوجه و ام ولد سواء کان فی بیته أم لا. این روایت، موضوع را فقط همین عیال بودن قرار داده است. عیال واجب النفقه.

یک روایت نیست و چند روایت دیگر هم هست که دارد.

سوال: پیش می آید که پسری از پدرش خرجی نمی گیرد و هنوز ازدواج هم نکرده که مستقل بشود و خودش درآمد دارد حالا در این جا آیا بر پدرش واجب است که فطره پسرش را بدهد؟

جواب: اگر مستقل شد از عنوان عیال خارج است و هم اینکه ممن وجبت نفقته نیست چون خودش غنی است، با این بیان، شأنیتی که گفته اند معلوم می شود که مجرد شأنیت به معنای اینکه از ولد باشد یا... کفایت نمی کند و باید کسی باشد که عنوان عیال بر او صادق باشد و کسی که خودش کار و حقوق دارد عنوان عیال بر او صادق نیست.

سوال:اگر عیال را به واجب النفقه فی البیت بگویندچه طور؟

جواب: عیال را مقید به بیت نکردیم، و یکی از این دو کافی است. یا واجب النفقه باشد یا من یعوله فی البیت. این شخص غنی، واجب النفقه دیگر نمی شود و عیال بر او صادق نیست.