درس خارج فقه استاد علی اکبر سیفی مازندرانی

موضوع: شرط العدالة

مثلا در آن روایتی که داشتیم، عثمان بن حنیف چه کسی بود؟ امام امر و نماینده امیر المؤمنین (ع) بوده است. آن ها اشخاص بی سوادی نبودند. افراد فقیهی بودند. امام معصوم (ع) که زمام امر و فرماندهی یک منطقه را به شخص عامی نمی سپرد. آن زمان، امیر، خودش قاضی و مسأله دان هم بوده است. کسانی که امیر المؤمنین نصب می کردند، چنین بودند. لذا وقتی شنیدند او سر سفره اشخاص اشرافی نشسته است، به او نامه نوشتند. عبارتشان این است: « يَا ابْنَ حُنَيْفٍ فَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ رَجُلًا مِنْ فِتْيَةِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعَاكَ إِلَى مَأْدُبَةٍ فَأَسْرَعْتَ إِلَيْهَا، تُسْتَطَابُ لَكَ الْأَلْوَانُ وَ تُنْقَلُ إِلَيْكَ الْجِفَانُ؛ وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّكَ تُجِيبُ إِلَى طَعَامِ قَوْمٍ عَائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِيُّهُمْ مَدْعُوٌّ. فَانْظُرْ إِلَى مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ، فَمَا اشْتَبَهَ عَلَيْكَ عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ، وَ مَا أَيْقَنْتَ بِطِيبِ [وَجْهِهِ] وُجُوهِهِ فَنَلْ مِنْهُ » ( نامه 45 نهج البلاغه)

که انواع غذاها و خورشت ها بر سر سفره بود و در ادامه فرمودند: « أَلَا وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً یقْتَدِی بِهِ وَ یسْتَضِی‌ءُ بِنُورِ عِلْمِهِ أَلَا وَ إِنَّ إِمَامَكُمْ قَدِ اكْتَفَی مِنْ دُنْیاهُ بِطِمْرَیهِ وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَیهِ» ( همان) الی آخر. بعد می فرمایند که اشراف عرب به من طعنه می زنند و می گویند: اذا کان هذا قوت علی بن ابی طالب فقد قعد به الضعف عن قتال الأقران و منازلة الشجعان ألا و ان الشجرة البریة أصلب عوداً، و الرواتع الخضرة أرق جلوداً...» ( همان)

شجرة البریة در مقابل شجرة الأهلیه هست که شما به آن رسیدگی می کنید و با یک طوفان از بین می رود. ولی شجرة البریة را که در میان سنگ های کوهستان وجود دارد و با کمی آب هم مواجه هست، چقدر با کمی آب مقاومت می کند. خوب، انسان اگر بخواهد قوی بشود و مقاومت کند، فقط به این که دائماً غذا بخورد نیست. با این ها کار نداریم. فقط همین مقدار که امام (ع) تا این را شنیدند که کارگزارشان بر سفره اشرافی نشستند به او هشدار دادند که این کا را ترک کند لکل مأمون امام و تو باید تابع امام خودت باشی انظروا الی امامکم. خوب این هم مذمت سختی است برای عثمان بن حنیف. یا مثلا این که فرمودند: « مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْیَبْدَأْ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ...» ( حکمت 75 نهج البلاغه) از این روایات فراوان هست. مخصوصا در نهج البلاغه. مقصود این است که این نصوص، یک مطلب را می رسانند و آن این است که ذیّ امام امر و پیشوا و رهبر الهی، نباید به نحو اشرافی باشد. بلکه باید مثل عموم الناس زندگی کند. کسی هم که طرفدار این قضیه باشد، برای ما باعث تأسف است و اصلا ممکن است انسان خوبی هم نباشد. نه فقیه هست و نه عالم. بلکه شاید افرادی باشند که به آن صورت مبالاتی هم در مسائل دینی ندارد. و بالعکس کسانی که از فقها و علما و بندگان صالح باشند، به خاطر این که زیر عَلَم او سینه نمی زنند و نسبت به او تعصبی ندارند و با این که تمکنی هم دارند ولی مساعدت نکنند، و عُشر تکریمی که طرفداران او نسبت به او انجام می دهند، ایشان انجام ندهد و حتی بی اعتنایی هم کند. در روایت آمده است که این صفت برای شخص مرجع تقلید موجب منع جواز تقلیدش می شود و هم چنین این بده بستان های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی، که برای این که منصب خودش را حفظ کند، یک بده بستان های سیاسی را داشته باشد که احیاناً گاهی اغماض کند از دفاع از دین یا احقاق حق یا امر به معروف و نهی از منکر، یا آن چه که جزء رسالات الهی او می باشد. یا از آن طرف مقابلی که مناشئ اقتصادی در دستش هست، جذب منابع و مناشئ اقتصادی کند تا دَم و دستگاهش رونق بگیرد. اسم همه این ها را حضرت امیر (ع) گذاشته اند: المسامحات و المداهنات.

قال (امام حسن عسگری ع): فقال رجل للصادق عليه السلام: فإذا كان هؤلاء ( در ضمن آیه ای است که خدا قوم یهود را مذمت کرده است که از علماء که اهل رشوه خواری و ربا بودند تقلید می کردند) العوام من اليهود لا يعرفون الكتاب إلا بما يسمعونه من علمائهم لا سبيل لهم إلى غيره (چگونه اینها مذمت شده اند در حالی که اینها هیچ راهی نداشتند و کتاب و دین را باید از علما می گرفتند، پس چرا این قوم مذمت شده اند؟ بلکه باید علماء مذهمت می شدند!) ، فكيف ذمهم بتقليدهم والقبول من علمائهم؟(چرا خدای متعال تقلید را مذمت کرده است، زیرا تقلید مثل این است که شخص بینائی دست یک آدم نابینایی را بگیرد و جایی ببرد؛ این سئوالی که شخصی از امام صادق می پرسد و ناقل هم امام حسن عسگری است) وهل عوام اليهود إلا كعوامنا يقلدون علماءهم(حکم عوام یهود غیر از حکم مقلدینی از شیعه است که علمائشان را تقلید می کنند؟! این روایت نشان می دهد که در زمان امام حسن عسگری ع و حتی امام صادق ع ، مسئله تقلید بوده است و مقلدی و مرجعی هم وجود داشته است؛ ما در بحث اجتهاد و تقلید نصوصی را برای اثبات آورده ایم که مهمترین آنها نصوص ارجاع است که متواتر هستند که حضرات افراد را به بعضی از فقهای رواة، ارجاع داده اند که همان تقلید می شود )؟ فإن لم يجز لأولئك القبول من علمائهم، لم يجز لهؤلاء القبول من علمائهم.

وأما من حيث أنهم افترقوا فلا ( این را حضرت واضح گرفته اند، ما در اینجا نوشتیم: آنها بعض از مجی نبی، باز از علمای خودشان در دین و احکام شریعت تقلید می کرده اند حتی با دیدن معجزاتی از پیامبر. پس اینها از این جهت مذموم هستند، زیرا اسلام دین قبلی را نسخ کرده است و لکن عوام ما که از علمای خودشان تقلید می کنند مذمت ندارند زیرا دین آنها اسلام است، پس از این جهت افتراق دارند) . قال: (برای راوی سئوال ایجاد شد که چرا فرق دارند و چرا اشتراک دارند) بين لي ذلك يا بن رسول الله صلى الله عليه وآله! قال عليه السلام(حضرت وجه اشتراک را توضیح می دهد): إن عوام اليهود كانوا قد عرفوا علماءهم بالكذب الصراح، وبأكل الحرام وبالرشاء، وبتغيير الاحكام عن واجبها بالشفاعات والعنايات والمصانعات.( یعنی اینها با مصانعات و مداهنات، از بیان احکام و بیان حق، صرف نظر می کردند و در زمان مورد نیاز، امر به معروف و نهی از منکر نمی کردند، و سکوت می کردند، امروز هم مبتلابه است ، یک مسئولی که مرتکب خطاهایی می شود، چه در معاهدات و اعمال اجرایی، بعد بیایند دیدار مرجعیت با جو رسانه ای، تا ایشان در مقابل این خطاها سکوت کند، اگر چنین چیزی اتفاق بیفتد مصداق همین بیان حضرت می شود. اگر یک فقیهی در فتوایش و کلامش، می گوید که این قرارداد سرنوشت اسلام و مسلمین را تخریب می کند و ضربه به اسلام می زند و کفار را مسلط بر مسلمین می کند، و از اعظم محرمات است، یا عدالت اجتماعی مورد خدشه است و از همین بیت المال، پایه حقوق را 24 و 17 میلیون قرار می دهند و مردم عوام، زندگی عادی خود را نمی توانند بگذرانند، و اکثر آنها حقوق زیر 2میلیون دارند، اگر بخاطر این رفت و آمدها و این دیدارها، شخص بخواهد سکوت کند، از مصادیق این بیان حضرت می شوند )

وعرفوهم بالتعصب الشديد الذي يفارقون به أديانهم، وأنهم إذا تعصبوا أزالوا حقوق من تعصبوا عليه، (کل عصبیة فی النار الا عصبیة الحمزه، از راه عصبیت درباره کسی درباره او خوشبین نیست، با این حال که آن شخص، اهل عبادت و تقوا و امربه معروف باشد، اما حقوق او را ضایع کند زیرا نسبت به او تعصب دارد، ) وأعطوا ما لا يستحقه من تعصبوا له من أموال غيرهم ( و حقوقی را بخاطر تعصب به کسی، مثلا از بیت المال و خمس، اعطا کنند که لولاتعصب، حقش نبود) وظلموهم من أجلهم ( بخاطر تعصب). وعرفوهم بأنهم يقارفون المحرمات (با اینکه اینها را می شناسند که ممکن است از اهل حرام باشند)، واضطروا بمعارف قلوبهم إلى أن من فعل (کسی که این کارها را انجام دهد فاسق است) ما يفعلونه فهو فاسق، لا يجوز أن يصدق على الله، ولا على الوسائط بين الخلق وبين الله (چنین اشخاصی صلاحیت ندارند که واسطه بین خدا و مردم باشند تا احکام خدا را بیان کنند) ، فلذلك ذمهم لما قلدوا من قد عرفوا، ومن قد علموا أنه لا يجوز قبول خبره، ولا تصديقه في حكايته، ولا العمل بما يؤديه إليهم عمن لم يشاهدوه، ووجب عليهم النظر بأنفسهم في أمر رسول الله صلى الله عليه وآله( واجب است بر عوام، به خودشان نظر کنند و نگویند که من چه کار دارم به مرجع تقلید!! اینها نباید کورکورانه تقلید کنند و به این مسائلی که بیان شده نظر نکنند !! اگر نظر نکنند و کورکورانه تقلید کنند در آخرت عذاب خواهند شد) إذ كانت دلائله أوضح من أن تخفى، وأشهر من أن لا تظهر لهم.

وكذلك عوام أمتنا إذا عرفوا من فقهائهم الفسق الظاهر، والعصبية الشديدة والتكالب على حطام الدنيا وحرامها، وإهلاك من يتعصبون عليه إن كان لاصلاح أمره مستحقا، وبالترفق بالبر والاحسان على من تعصبوا له ( ترفق به بر و احسان، نسبت به کسی که تعصب نسبت به او دارد در صورتی که فی نفسه این قابلیت را نداشته باشد) ، وإن كان للاذلال والإهانة مستحقا. فمن قلد من عوامنا مثل هؤلاء الفقهاء فهم مثل اليهود الذين ذمهم الله تعالى بالتقليد لفسقة فقهائهم.

وذلك لا يكون إلا بعض فقهاء الشيعة لا جميعهم، (عجیب است که بعضی از فقهای شیعه را حضرت فرموده است، «لایکون الا» ظهور در این دارد که کسی که واجد این شرایط است در اقلیت است، و تاکید دارد که جمیع فقهای شیعه اینطور نیستند.)

این فراز روایت فوق حد کف برای شرط عدالت، اینگونه موارد هم معتبر است البته اگر دقت بفرمایید باز می گردد به عدالت، و البته اگر تشریح شود مشخص می شود که این موارد و شعبه های آن، فوق حد عدالت ، اینها معتبر است.