درس خارج فقه استاد علی اکبر سیفی مازندرانی

موضوع: کتاب الشهادات

همانطور که دیروز عرض کردیم تعبیر شهادت به حضوریِ حسّی مسامحی است، و تعبیر بهتر اینست که بگوییم:

لفظ شهادت در لغت به معنای «حَضَرَ» است، کما اینکه آیه را خدمت شما عرض کردیم که در آن آیه « فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْه» گفتند شهد یعنی حَضَرَ؛ این حضور در اینجا به معنای علم حسّی به چشم و سائر حواس است ، و لکن در قرآن یقیناً لفظ شَهِدَ به معنای علم حضوری به همان اصطلاح فلاسفه آمده است مثل آیه ی شریفه ی « انّ الله علی کلّ شیءٍ شهید»، بی تردید علم ذاتِ مقدّس حق به همه ی اشیاء به همان علم حضوری است که در منطق و فلسفه میگوییم، و همچنین « شَهِدَ اللَّهُ أَ نَّهُ لآ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ وَ المَلـآئکةُ وَ أُوْلُوا الْعِلْمِ...»، این شَهِدَ هم شهادتِ شهودِ ذات مقدس حق و ملائکه، با علم حضوری است و ، یعنی وجودات روحاینیین که در روایات به آنها تعبیر به روحانیین شده است، و مقصود از روحانیین وجودات ملکوتی مثل ملائکه و روح هستند، علم اینها هم، علم حضوری است چون حواس 5 گانه ی انسان را که دارا نیستند.

همینطور لفظ شَهِدَ و شهادت در قرآن مجید به همین معنای شهادت حسّی هم آمده است، پس این آیات به 2 معنا اطلاق شده اند، اگر کسی بخواهد بگوید مشترک لفظی است، درست نیست، بلکه مشترک معنوی است، یعنی علم مقسَم میشود و این علم تارةً به معنای حضوری و معنای خاص است که در منطق و فلسفه گفته میشود و اخری به معنای حضوریِ حسّی است، البته اعم است و حصولی و غیر حسّی را هم شامل میشود، و جامع است، ولی بین معنای حضوری و معنای حسی عینی، آیا میتوانیم یک قدر جامعی فرض کنیم؟ بعید نیست، و سخن درستی است که بخواهیم بگوییم: هردو حضوری اند و لکن آن حضوری به معنای خاص است و این به معنای حضوری بالحس است، بالاخره کسی که چیزی را میبیند و به حواس خمس حس میکند و در محضر اوست و به نحوی حضوری است پس بگوییم جامعش همان حضوری است، البته نه آن حضوری که مصطلح بین مناطقه و فلاسفه است، بلکه یعنی العلم بالحضور بکون المعلوم فی محضر العالم، به این معنا باشد، و قطعاً هم همینطور است، علوم حدسی اینطور نیست که آن معلوم بالمعاینه در محضرش باشد، بالمعاینه میگویند یعنی وجود عینی اش حاضر باشد، علی ایّ حالٍ اعم است.

اما در اصطلاح فقه، خصوص علم حسی است در مقابل حدسی.

سوال: مرحوم مصطفوی یک سخنی دارند و آن اینکه: شهودی که در فقه کارایی دارد، شهود به حواس و به مفکِّره است: بأن يكون المعلوم مشهودا عند الشاهد و حاضرا و منطبعا في نفسه بحيث لا يقبل الترديد و الخلاف

جواب: این متن دارای نقص است و لفظ مفکِّره اش درست نیست، و مفکّره خارج از قضیه ی حس است، و فقط باید حس باشد و دیروز عرض کردیم:

وقتی حس ظاهری باشد احتمال معتنی به خلاف در آن نیست، چون خطاء در حس بسیار نادر است، بلکه اگر بدیهی هم باشد که هیچکسی در آن اختلاف نداشته باشد، خارج از شهادت باب قضاء است یعنی به علم بدیهی هم اگر استدلال کند و عقل بدیهی هم اگر حکم کند، باز هم در باب شهادت، لفظ شهادت به آن اطلاق نمیشود، و ادله و نصوص شهادت هم از آن منصرف اند.

سوال: طبق سخن شما شاهد باید علم حضوری وصفی داشته باشد تا بتواند شهادت دهد؟

جواب: در هر حال علم وصفی هم نیازی نیست بگویید، نوعی از علم است که عبارت باشد از همان علم حسی.

سوال: اگر قرار شد علم حضوری باشد به همان معنایی که شما فرمودید، لازم می آید این شخص یقین بالمعنی الاخص داشته باشد بدون هیچ طریقی.

جواب: خیر، ما گفتیم علم حسّی، و علم حسی منفک از یقین وقطع نیست، نه اینکه یقین را اخذ کنیم، علم حسی یعنی علمی که ناشی از حواس 5 گانه باشد، این از یقین جدا نیست و لذا اطلاق کلمات اصحابی که گفتند در شهادت علم یقینی قطعی معتبر است، محمول به علم حاصل از حس است، و اطلاق کلام شیخ انصاری هم که اینجا دارد: « اعلم أنّ مقتضى الأصل المستفاد من الأدلّة الأربعة هو عدم جواز الشهادة إلّا مع العلم القطعي بالمشهود به، و المراد من الشهادة مع عدم العلم- التي أطبقت الأدلّة على منعها- هو الإخبار بصورة الجزم، و إلّا فالشهادة الحقيقية التي هي عبارة عن الإخبار عن جزم لا يعقل حصولها من دون العلم و الجزم، و هذا ممّا لا إشكال فيه و لا ريب يعتريه، و إنّما الإشكال، بل الخلاف في جواز الشهادة استنادا إلى أمور غير علميّة نصبها الشارع طرقا إلى الموضوعات بالنسبة إلى المكلّفين فيما يتعلّق بأنفسهم كالاستصحاب و سائر الأصول و الاستفاضة الغير العلمية و شهادة العدلين و يد المسلم و تصرّفه و الإقرار، و نحو ذلك. »

ایشان این را در مقابل ظنّیه قرار داد، میخواهیم بگوییم این تقابل درست نیست، زیرا اگر این تقابل باشد، هرچه که مفید علم قطعی باشد باید حجت باشد چون آن هم داخل در علم ظنّی نیست، علم بدیهی عقلی داخل در ظنّی نمیشود، شما وقتی توحید را اثبات میکنید، آیا ظنّ به آن دارید؟ قطعاً باید مفید قطع و یقین باشد، ولی باید حسّی باشد، مقصود ایشان هم همین است، و از ذیل کلام ایشان هم شاید بتوان همین را استفاده کرد، علی ایّ حالٍ کلماتی هم که در کلام اصحاب اطلاق دارند و گفتند علم یقینی قطعی، مقصودشان اینست که نباید ظنّی باشد، نه اینکه این علم قطعی یقینی مقصودشان مطلق و اعم از غیر حسّی باشد ، بلکه میخواهند بگویند:

علم غیر قطعی در باب شهادت حجیّت ندارد، نه اینکه علم قطعی یقینی مطلقا حجت باشد، و سخن شیخ هم حمل بر این معنا میشود.

سوال: علم غیر قطعی معنا ندارد.

جواب: در ظنون قوی، عقلای عالم در دادگاه ها و در شهادت ها به آن ها اتّکاء میکنند، ولی شرع میگوید فقط باید از حس باشد، و ظنّی را مطلقا حجت نمیداند و دلیل آن همان 2 روایت« حضر الشمس» و « لا تشهدنّ بشهادة..» و هم اتّفاق است، البته روایات دیگری هم هستند که در خلال بحث می آیند، و نص و فتوی متفقند.

سوال: در بحث « شَهِدَ شاهدٌ من بنی اسرائیل» که میگویند ایشان بچه بوده، آیا استثناء میشود؟

جواب: این در ادیان سابقه بوده و وقتی ما در شرع خودمان در مورد صبیّ نص داریم اینها مأخوذ میشوند.

سوال: وقتی نقلش میکنند یعنی تقریر و تأییدش میکنند.

جواب: وقتی نص بر خلاف داریم یعنی باید به نص استدلال و تمسک کنیم، هر کجا که از ادیان سالفه، آیه داشته باشیم، اگر چنانچه نص شرعی ما بر خلافش باشد، آن حمل بر همان ادیان سالفه میشود. {به عبارت دیگر نصوص مستفیضی که از شهادت صبی سلب حجیت کرده است به معنای عدم تایید چنین شهادتی و نفی اعتبار آن در اسلام است.}

البته آنجا شهادت مصطلح هم نبوده است.

با این بیان معلوم شد که:

دوران شهادت به علم حسی است، نه مطلق علم یقینی قطعی، کما اینکه این علم حسی به بعضی از آلات هم حاصل میشود، علم حسی گاهی به حواس 5گانه است، و اخری به طریق و موونه ی آلات است، و وقتی به موونه ی آلات باشد منافات با حسّی ندارد، به موونه ی آلات به 2 قسم قابل تقسیم است:

    1. مستند به حس شخص نمیشود: مثل دستگاه های آزمایشگاهی که از طریق آزمایش در آزمایشگاه ها ممکن است برای طبیب علم حاصل شود، برای قاضی که علم حاصل شود که علمش موضوعیت دارد، اما اگر برای شاهد علم حاصل شود، برای شهادت کفایت نمیکند.

    2. آنجایی که مستند به حس شود: مثل عینک یا دوربین و حتی تلسکوپی که عرفاً بگویند این شخص با این آلت دیده است یعنی با چشم میبیند ولی با تلسکوپ بزرگ تر و بهتر میبیند، با این آلات که در انتها مستند به چشم که یکی از حواس است میشود، ببیند کافی است، این را قیاس نکنید با مسئله ی رویت با عین مسلّحه، در آنجا ما دلیل دیگری آوردیم و گفتیم: آنجا در خودِ هلال اخذ شده است که باید به چشم عادی عموم مردم دیده شود، و اگر با چشم مردم دیده نشود اصلاً هلال به آن اطلاق نمیشود، ولی اینجا که بحث شهادت حسی است، هرجا که مستند به حس شود حال با واسطه یا بلاواسطه، به طریق آلت باشد یا بدون آلت، حجت است.

سوال: دوربین فیلمبرداری چطور؟ اینکه بعداً شاهد آن را ببیند میتواند شهادت دهد؟

جواب: خیر، در آنجا نمیگویند شاهد به حس ماجرا را دیده است، ولی در باب شهادت نصوص وارد شده اند که باید مشهود به حس شود.

سوال: اصل بر عدم خطای حسِّ انسان است؟

جواب: بله، الاصل انّ الانسان مفطورٌ علی الالتفات، التفات فطری انسان است پس در موارد اشتباه، اصل الذُکر و اصالة الالتفات حاکم است.

در جواهر دارد که: « الأول البلوغ ، فلا تقبل شهادة الصبي (غير المميز) إجماعا بقسميه ولا غيره ( ما لم يصر مكلفا ) في غير الدماء. وقيل : تقبل مطلقا إذا بلغ عشرا ، وهو متروك ) بل اعترف غير واحد بعدم معرفة القائل به و إن نسب إلى الشيخ في النهاية، ولكنه وهم» ( جواهر، ج 41، ص 9)

همچنین در جواهر در جای دیگر در صفحه 10 عبارتش چنین است: « وعلى كل حال ففي المسالك أنه نقل جماعة منهم الشيخ فخر الدين الاتفاق على عدم قبول شهادة من دون العشر حتى في الدم ، وإنما الخلاف في من زاد عن ذلك وإن كنا لم نتحققه ، بل في الكفاية أن الموجود في الإيضاح أن من لم يبلغ العشر لا تقبل شهادته في غير القصاص والقتل والجراح إجماعا ، وظاهره عدم الإجماع على ذلك في القتل والجراح ، وربما كان ظاهر جملة من العبارات التي جعل فيها العنوان الصبي ، كما عن الخلاف والإسكافي» (همان، ص 10)

در ریاض چنین دارد: « بل یظهر من التنقیح، عدم الخلاف فیه، حیث حمل اطلاق بعض النصوص الدال علی قبول شهادته علی ما اذا بلغ عشراً، قال : إذ لا قائل بقبولها لدون العشر. و لكن في الكتب الثلاثة المتقدّمة المحكي فيها الإجماع في المسألة السابقة حكي الخلاف هنا عن ظاهر الخلاف والإسكافي، حيث أطلقا القول بقبول شهادته في الجراح من دون تقييد بالعشر » (رياض المسائل في تحقيق الأحكام بالدّلائل، ج 15، ص 226 و 227)

حاصل این است که در صبی حتی در زادعشر اتفاق و اجماعی وجود ندارد؛ نه بر عدم اعتبار و نه در اعتبار؛ پس ما باید به ادله کتاب و سنة مراجعه کنیم، زیرا اجماع که وجود ندارد و شهرت فتوایی هم حجیت ندارد.

آیات

در کتاب خلیل:

«هذا رجل ای کامل»؛ این حرف درستی نیست و استشهاد به قول ایشان محل خدشه است، عرفا وقتی که می گویند مرد است یعنی اینکه عقل و درک او کامل است، نه اینکه به حد بلوغ شرعی رسیده است؛ ممکن است به بلوغ شرعی هم برسد ولی آن فکر و درک و هوش را نداشته باشد و عرف به این مرد نمی گوید! این اطلاق خلیل همان اطلاق عرفی است: الکامل فی العقل و التدبیر؛ برداشت از کامل به معنای بلوغ مشکل است! باید احراز شود که مراد از این کامل بلوغ است، که این مشکل است.

قاموس:الرجل بالضم ( نه بالکسر: که به معنای پیاده باشد، رجلکم: که در آیه شریفه آمده است) معروف و انما هو لمن شبّ و احتلم؛ کلام ایشان صریح است

مجمع البحرین: فی کتب کثیر من المحققین تقییده بالبالغ؛ رجل به معنای بالغ است؛ الصبی البالغ؛ و هو اقرب و یوده العرف؛ ایشان ترجیح می دهد.

علی ای حال باید کلمات اهل لغت را باید بیشتر فحص کرد؛ باید کلمات قدماء در مثل تهذیب اللغه را دید که از اقدمین آورده است از قبل خلیل و بعد خلیل، لیث، ابی العباس آورده است. اگر اکثر لغویین معاصر اوائل ائمه ، گفته شود که در رجل، الصبی البالغ اخذ شده باشد ظهور می دهد و الا به این آیه نمی توان استدلال کرد زیرا این فرع بر این است که لفظ رجل ، در معاصر شارع، متبادر به الصبی البالغ باشد.

آیه دیگر:

«إلا المستضعفين من الرجال والنساء والولدان لا يستطيعون حيلة ولا يهتدون سبيلا»

معلوم است که این رجال دیگر ولدان نیست، ولدان به صبی گفته می شود، الصبی مطلقا غیر رجل است و این مقابله شده است. زیرا لفظ رجل عند الاطلاق و بدون قرینه مراد است، اینجا مقابله با ولدان است که قرینه است.{و لذا به این آیه نیز نمی توان استناد کرد که رجل برای معنای صبی بالغ وضع شده است، زیرا استعمال و اعم از حقیقت و مجاز است و در این جا با قرینه در این معنا استعمال شده است.}