درس فقه معاصر استاد حسین صفدری

موضوع: فقه معاصر/فقه سیاست خارجی /راهبردهای دشمن شناسی

حدیث خوانی

وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ يَحْمِلُ لَكَ زَادَكَ ( نهج البلاغه نامه 31)

در ادامه ی وصیت امیرالمومنین و نامه ای که به امام مجتبی نوشتند که بخش اول را در جلسه گذشته عرض کردیم که مسافت بین دنیا و آخرت از دنیا و قیامت طولانی است ، تو هم قدرت و تحملت پایین است و باید توشه برگیری چون باید توشه برگیری و قدرت تحمل پایین داری بار اضافی بر خود حمل نکن.

وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ يَحْمِلُ لَكَ زَادَكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَيُوَافِيكَ بِهِ غَداً

اگر در دنیا بار اضافی داری، اشاره به ثروت و مکنت دنیا، و کسی هست که این بار را از تو بگیرد و حمل کند و برای تو بیاورد. فرمود که تو در جابجا کردن بار محدودیت داری زیرا قرار است زاد و راحله ی اسلامی خود را برداری، امکان پذیر نیست بار اضافی با خود ببری. گفتیم مانند کوهنورد است که اول کوه پیمایی بار اضافی را زمین بگذارد. فرمود: اگر در این زمین پر پیچ و خم و سخت و ناهموار کسی هست که بار تو را دوش بکشد و با تو بیاورد و به تو تحویل دهد. مَنْ يَحْمِلُ لَكَ زَادَكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ از این دنیا تا روز قیامت فَيُوَافِيكَ بِهِ غَداً همین بار یا بهره ی بار را به تو تحویل دهد حَيْثُ تَحْتَاجُ إِلَيْهِ این بار را وقتی به تو تحویل دهد که تو به آن احتیاج مبرم داری. فَاغْتَنِمْهُ ، حضرت به امام مجتبی فرمودند این فرد را غنیمت بشمار و بارت را تحویل او بده وَ حَمِّلْهُ إِيَّاهُ بارت را به دوش او بگذار وَ أَكْثِرْ مِنْ تَزْوِيدِهِ تا می‌توانی بارت را از روی خود بردار و روی دوشش بگذار. اشاره به این است که تا می‌توانی از اموال خود خیرات کن و صدقه بده. وزن بار خود را کاهش بده و بر دیگران حمل کن. بر اساس روایاتی که خواندیم خداوند متعال اجر این ها را خواهد داد .

وَ أَكْثِرْ مِنْ تَزْوِيدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَيْهِ فَلَعَلَّكَ تَطْلُبُهُ فَلَا تَجِدُهُ؛

تو الان قادر هستی بار خود را به آن ها بدهی ممکن است در دنیا انسان از اموال خود طلب می‌کند اما دریافت نمی‌کند. لحظاتی است که اموال خود را هم نمیتوانی خرج کنی و از این ها بهره بگیری و چون نمی‌توانی بهره بگیری چون ممکن است به شرایط سخت برسی و در ادامه ی مسیر در قیامت به آن نیازمند تر هستی چون در مسیر قیامت برای بار بردن و حمل این بار سنگین ناتوان تری ، این اموال را تحویل دیگران بده ، انفاق کن و با انفاق و دستگیری از دیگران وزن اموال خود را در آن دنیا فراهم تر کن. پس تأمین و کمک به معاش و امنیت اجتماعی و غذایی مردم در این دنیا به بهبود وضعیت آن انفاق کننده در روز قیامت کمک می‌کند.

بررسی سند راهبردی سوییس

ما در بحث سیاست خارجی لزوم دشمن شناسی را بحث می‌کردیم، الگوی دشمن شناسی در اسناد راهبردی چند کشور را بررسی کردیم، این کشور ها عموما کشور های به نام و صاحب قدرتی بودند. در بین کشور ها کشور هایی هستند که قدرت نقش آفرینی شان در معادلات راهبردی جهان خیلی‌ والا نیست اما به دلیل شرایطی که بر آنان حاکم است از حساسیت های والایی برخوردار هستند. حساسیت زیادی نسبت به تحولات بین المللی دارند لذا با دقت تحولات را رصد می‌کنند و شرایط خود را در این تحولات می سنجند و اندازه گیری میکنند. یکی از این کشور ها دولت سوییس هست که کشور کوچک است. اروپایی است اما عضو اتحادیه ی اروپا نیست. یکی از کشور های بسیار ثروتمند و پر توسعه‌ی جهان هست. درآمد سرانه ی سالانه در این کشور حدود هشتاد هزار دلار برای هر نفر است. این از بالاترین نرخ ها در جهان است. خب این یکی از حساسیت ها در این کشور به حساب می‌آید و کشور هایی که سرمایه و جزئیات درآمد دارند با تحولات جهانی درآمد های آنان دگرگون می‌شود لذا تحولات را با حساسیت بالا پیگیری می‌کنند. سوییس از جمله این کشورها است. داعیه ی اداره ی جهان را ندارد و نمی‌تواند این کار را بکند اما تلاش می‌کند از منافع خود به شدت مراقبت کند. دومین دفتر سازمان ملل در این کشور قرار دارد و شعبه ی اروپایی آن قانون اساسی دارد که سال هزار و هفتصد و چهار تشکیل شده و دموکراسی تقریباً در این کشور هم مستقیم و غیرمستقیم است یعنی برخی از قوانین مهم و حساس را مستقیم به رأی می‌گذارند و رای مردم را راجع به آن می‌گیرند. در بعضی از سال ها ده دوازده بار رفراندوم در این کشور برگزار می‌شود بر سر قوانینی که قرار است تصویب شود. زنان در گذشته ی این کشور حق رأی نداشتند. پس از جنگ جهانی دوم کشور های غربی به طور عموم به زنان حق رای دادند. سوییس از جمله کشورهایی است که بعد از جنگ جهانی به زنان حق رای داده است. حدود هشت و نیم میلیون جمعیت دارد و مساحت آن چهل و یک کیلومتر مربع است و تقریباً یک کشوری است که نقطه یا مرز آبی در اروپا ندارد و با خشکی احاطه شده است. این کشور نه بر اساس اهداف عالیه ی راهبردی که بخواهد دنیا را اداره کند بلکه بر اساس منافع خود تحولات جهان را ارزیابی کرده است زیرا یک نمونه‌ی کاملاً متمایز از بسیاری از راهبرد ها هست. بر اساس داده های سند راهبردی این کشور که مربوط به سال ۲۰۲۳ است تحولات جهان اینطوری ارزیابی شده است. سه نقطه ی مهم در ارزیابی کلان در این سند بیان شده است.

1-سوییس چشم اندازی برای یک نظم جدید جهانی پایدار متصور نیست. سوییسی ها می‌خواهند بگویند نظم فعلی جهان ترک خورده است نظمی که محورش آمریکا بوده و هم پیمانان آمریکایی از بین رفتنی است، جهان تک قطبی و سیطره ی آمریکا بر ساختار های قدرت جهان و نفوذ بی بدیلی در شورای امنیت سازمان ملل فرو ریخته، اینکه هر قانون و مصوبه را بتواند با کمک هم پیمانان خود از شورای امنیت سازمان ملل عبور دهد و رأی بگیرد و قدرت نظامی و اقتصادی برتر را داشته باشد و ناتو که در اختیارش است و با این قدرت اقتصادی و نظامی و قدرت بسیج کشورها توانایی این را داشته است که یک نظمی را بر جهان حاکم کند اما این نظم فرو ریخته است. حالا که این نظم فرو ریخته از نگاه سوییس نظم جدید و پایداری در جهان فعلا قابل تصور نیست و جایگزینی ندارد.

2-رقابت بین کشورهای بزرگ جدی است و کشورهایی مانند ایالت متحده آمریکا، چین و روسیه مجموعا با تشکیل دو بلوک متخاصم در برابر هم بروز و ظهور پیدا کردند. یک طرف آمریکا و یک طرف چین و روسیه ایستاده است. چین در عرصه‌های اقتصادی و راهبردی تلاش می‌کند فضای بیشتری را برای خود اشغال کند. روسیه در فضای عملیاتی و نظامی، از یک طرف دولت های غربی از وضعیت موجود نهاد های بین المللی دفاع می‌کنند. دولت ها و طرف های غربی یعنی آمریکا و هم پیمانان اروپایی آن از وضع موجود، گسترش و سیطره ی ناتو، سیطره ی آمریکا بر نهاد های بین المللی مانند سازمان ملل دفاع می‌کنند و از طرف دیگر چین و روسیه و کشور هایی مانند کره ی شمالی و ایران وضعیت موجود را به چالش می‌کشند. این ارزیابی دوم دولت سوییس از تحولات کلان بین المللی است.

3-قدرت های منطقه ای در هر منطقه ی دنیا به صورت پراکنده قدرت خود را اعمال می کنند، مثل ترکیه که در منطقه ی خود قدرت قابل توجهی دارد، هند و عربستان در تلاش هستند تا فضای مانور عمل خود را گسترش دهند. وقتی دو جریان قدرت اصلی از نگاه سوییسی ها سرگرم تخاصم هستند، یک طرف آمریکا و هم پیمانان آن و یک طرف چین و روسیه و هم پیمانانش، سایر قدرت هایی که حد وسط هستند و در سر خود سودا های بزرگ دارند فرصت پیدا می‌کنند برای گسترش فضای مانور خود اقدام کنند. در این ارزیابی سوییس اعلام می‌کند، در نهایت شاهد هستیم که برخی از دموکراسی های غیر غربی مثل آفریقای جنوبی یا برزیل سلطه ی غرب را از نظر هنجار ها و ارزش ها رد می‌کند. یعنی در این درگیری که به وجود آمده است سرمایه هایی که برای کشور های بزرگ است، می تواند موجب نجات کشورهای کوچک تر از سلطه کشورهای غربی شود. خب این برداشت دولت سوییس از تحولات جهان است. تخاصم بین قدرت های بزرگ برای این ها مشکل و چالش آفرین است.

در جمع بندی این سند راهبردی باید گفت که بزرگترین تهدید کشوری مثل سوییس این است که نظم جهانی رو به جابجایی است. این جابجایی برای دولت سوییس تهدید قلمداد می‌شود. در این سند راهبردی به چند نکته ی مهم اشاره شده است. یکی به رفتار و رویکرد های دولت چین، می‌گویند چین در سال ۲۰۲۲ با کاهش رشد اقتصادی همراه بوده است. ارزیابی آنان از رفتار چین این است. چون خود سوییس یک کشور اقتصادی است، اقتصاد و پیشرفت و تحول و آسیب های دنیا برای این ها بسیار مهم است. می‌گویند دلیل این رشد نیافتگی چین یا کاهش رشد اقتصادی چین در سال ۲۰۲۲ یکی تأثیرات کووید ۱۹ بوده و دیگری ضعف های ساختاری داخلی که باعث شده که چین نتواند در این سال رشد داشته باشد. دوم به دنبال یک جنبش اعتراضی سراسری، اعتراضاتی در چین رخ داده است، وضعیت اجتماعی اقتصادی این کشور متاثر از نگاه و مطالبات نسل جوان چین که آرزوی رفاه و امید به آینده را دارند این ها فضای این جامعه را متشنج کردند پس تشنج موجود هم یکی از شاخصه ها در فضای رفتاری مردم چین است. درباره ی چین می‌گویند این احتمال هم وجود دارد که چین روابط اقتصادی خود با کشور های غربی و اروپایی را حیاتی تر از روابط خود با روسیه قلمداد کند. ببینید بر اساس این گفته چینی ها هم پیمان با روسیه و در تقابل با آمریکا هستند اما برای اینکه قدرت اقتصادی خود را افزایش دهند تمایل دارند مناسبات اقتصادی خود را با کشور های غربی و اروپایی قطع نکنند. همانطور که در راهبرد بسیاری از کشور ها دیدیم که مثلاً آلمان یا فرانسه تمایل دارند ضمن چالش های جدی که با چین دارند اجازه ندهند اقتصاد آنان از اقتصاد چین جدا شود. چینی ها هم تمایل دارند ارتباط اقتصادی شان با کشور های اروپایی حفظ شود پس از نگاه دولت سوییس این احتمال وجود دارد که چین با روابط اقتصادی خود با کشور های غربی و اروپایی اهمیت بیشتری دهد لذا از این احتمال بهره ی کافی را برد. شاهدی هم برای این رویکرد مثبت می آورند و می‌گویند به همین خاطر است که رییس جمهور چین آقای شی ژین پینگ روابط خود را با کشور های اروپایی در سال ۲۰۲۲ گسترش داده است همچنین می‌گویند چین قصد دارد با کشور هایی مثل عربستان سعودی مشارکت اقتصادی استراتژیک منعقد کند چون از یک طرف عربستان به چین همگرایی سیاسی دارد و از طرف دیگر منابع طبیعی استراتژیک و قدرت مالی قابل توجهی در اختیار دارد. چون ظرفیت های عربستان بالا است منابع سوخت فسیلی زیادی دارد و چین مصرف کننده ی این منابع برای اقتصاد خودش است و خوش بینی های مثبتی که در بین دولت چین و عربستان وجود دارد این ها کمک می‌کند همگرایی اقتصادی این دو کشور تقویت شود. از نظر دولت سوییس چین توانسته است نقش خود در منطقه ی غرب آسیا را تقویت کند. اینکه چین توانسته نقش خود را در غرب آسیا تقویت کند یک شاهد مثال بسیار مهم آن نقش آفرینی چین در ایجاد آشتی و امضای توافقنامه بین دو دولت عربستان سعودی و ایران بود که در اسفند هزار چهارصد و یک انجام شد. این توافق یکی از مهم ترین توافقاتی است که در مقطع کنونی از تحولات جهان امضا شده است. ایران و عربستان پس از هشت سال از قطع رابطه در پکن با وساطت دولت چین به توافق رسیدند که چالش ها را کنار بگذارند و توافق کنند. ایجاد این زمینه برای توافق دو کشور ایران و عربستان که هر دو در شمال و جنوب حوزه ی خلیج فارس سهم زیادی در تأمین امنیت این منطقه و مباحث اقتصادی این منطقه دارند برای چین یک پوئن مثبت حساب می‌شود که سوییسی ها به آن اعتراف می‌کنند می‌گویند چین توانسته نقش خود را در منطقه ی غرب آسیا تقویت کند به ویژه به لطف میانجی گری موفقیت آمیزی که توانسته بین عربستان سعودی و ایران ایفا کند.

خب این محور هایی بود که در این سند درباره‌ی چین به آن توجه شده بود. راجع به ایران و روسیه هم چند نکته در این سند به چشم می‌خورد. یکی اینکه جنگ روسیه علیه اوکراین و تحریم های غرب فرصتی برای ایران فراهم کرده تا روابط خود با روسیه را از لحاظ سیاسی، اقتصادی و نظامی تقویت کند. خب ببینید تا سال های قبل از حمله ی نظامی روسیه به اوکراین ایران کشوری بود که به شدت تحت تحریم ها قرار داشت. روسیه هم تحریم بود اما تحریم شدید نبود کره ی شمالی هم همینطور بود. ایران تحت تحریم‌های شدید و فلج کننده و شکننده بود. وقتی اقدام نظامی روسیه در اوکراین اجرایی شد، غرب تلاش کرد از ابزار مهم تحریم استفاده کند. هر چند ارزیابی ها این بود که ابزار تحریم دیگر کارآمدی لازم برای پیش بردن اهداف سیاسی آمریکا را ندارد اما آمریکایی ها چاره ای نداشتند جز اینکه از این ابزار استفاده کنند. در دو دهه ی گذشته آمریکایی ها هم به منطقه ی غرب آسیا لشکر کشی کردند و خیلی از کشور ها را تحریم کردند مثلاً ایران را تحریم فلج کننده کردند. یمن و لبنان و سوریه را تحریم کردند. افغانستان و عراق تحریم بود و این تحریم ها در طول سالیان گذشته یا لشکر کشی های آمریکا در طول سالیان گذشته آمریکا را به اهدافش نزدیک نکرد. از نظر ما سامانه ی تحریم سامانه ی شکست خورده ای است که کارایی لازم را ندارد. همین امروز جمهوری اسلامی ایران تحت تحریم های سختی است اما زندگی در ایران تحت روال است که البته تبعات و سختی ها هم برای دولت و برای ملت است که تأمین شرایط ملت در شرایط تحریم کار بسیار سخت و پیچیده است ممکن است در کف خیابان عده ای انتقاداتی کنند اما دولت های مختلف با گرایش های مختلف در این عرصه کار کردند. وقتی شرایط جهانی تحریم است تأمین معاش مردم کار سختی است. برای مردم هم سخت است چون گرانی و مشکلات و تورم بارش روی دوش مردم است. هر چند سامانه ی تحریم ناموفق است اما در عین حال که آمریکا را به اهدافش نمی‌رساند چالش هایی بر آن کشور تحریم شده به دنبال دارد. الان محدودیت های دارویی در یمن بیداد می‌کند. زندگی مردم با شرایط بسیار سختی اداره می‌شود و امکان درمان نیست. سوییس در این فراز از متن راهبردی می‌گوید که بعد از اینکه آمریکایی ها و غربی ها به تحریم علیه روسیه روی آوردند ایران یک کشور تحریم شده است که به آب های گرم خلیج فارس وصل است. کریدور وسیعی از امکانات در اختیار دارد. پانزده کشور در پیرامون آن هستند که می‌تواند با این حال علیرغم محدودیت های تحریمی داد و ستد کند و روسیه در شمال با محدودیت هایی مواجه شده است، روسیه کالا دارد و بنادر آن دچار محدودیت های تحریمی هستند ایران به کالا نیاز دارد. روسیه نیاز به جابجا کردن نفت دارد، ایران بنادر فعالی دارد. با توجه به این حرف ها آن ها می‌گویند در این جنگ که به دنبالش تحریم آمریکایی‌ها را داشته است برای ایران فرصت سازی کرده تا در شرایط تحریمی ضمن همزاد پنداری روسیه و تهران، ضمن نزدیک شدن این دو کشور به یکدیگر برای عبور از چالش های تحریمی و دور زدن تحریم ها، به لحاظ سیاسی و اقتصادی و نظامی هم همگرایی های خود را تقویت کند. برداشت آن ها از جنگ اوکراین که ادامه دارد این است که این هجوم نظامی از سوی روسیه و اوکراین باعث شده همگرایی ایران و روسیه در دور زدن تحریم و در همکاری های اقتصادی و نظامی و سیاسی تقویت شود.

نکته ی دوم می‌گویند ایران در کنار روسیه به نفع روسیه و علیه سیاست های دولت های غربی نقش ایفا می‌کند. این ادعایی است که غربی ها به طور گسترده انجام می‌دهند که از نظر ما این ادعا، ادعای درستی نیست بلکه ادعای جهت داری است که تعمدا در حوادث و اخبار تحولات دنیا بارگزاری می‌شود. علتش هم این است که احساس طرف های غربی این است که رفتار ایران به دلیل موقعیت حساس ژئوپلیتیکی کمک شایانی به روسیه خواهد کرد و روسیه را از شکست نجات خواهد داد. بنابراین عامل عدم شکست روسیه از نگاه آنان کمک های ایران می‌شود. روسیه از نگاه غربی ها کشوری مخل به امنیت اروپا، اخلال آفرین و سرکش و نظم گریز در برابر آمریکا است. این روسیه ی مخل نظم، نظم گریز، برهم زننده ی امنیت، به اتکای ایران می‌خواهد خود را از منجلاب شکست ها نجات دهد پس ایران ناجی افسانه‌ای برای روسیه می‌شود. از نگاه کشور های غربی پمپاژ سنگینی علیه ایران در حال شکل گیری برای یک هدف بزرگ تر است که این را در جلسه ی بعد توضیح می‌دهیم.

اجمالا تا اینجا سند راهبردی سوییس جهان بینی خود را از تحولات جاری در جهان در حول سه محور بیان می‌کند و نسبت به تحولات مربوط به چین، ایران و روسیه حساسیت نشان می‌دهد.